نویسنده
دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، مدیر کتابخانه و اسناد پژوهشکده حج و زیارت.
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
مقدمه
سفرنامههای شبه قارة هند، معمولاً به زبان اردو یا فارسی است و با توجه به رسمیت زبان اردو در قرنهای اخیر، اکثر آنها به اردو نوشته شده است. سفرنامههای حج فارسی هندیها تاکنون در یکجا معرفی نشده؛ بلکه در آثار گوناگون و به صورت پراکنده منعکس شده است. اما همه سفرنامههای اردو در چندین اثر به زبان اردو و عربی فهرست شده است که مهمترین آنها کتاب اردو ادب میں سفرنامہ، اثر دکتر انور سدید است. این اثر در لاهور، چاپخانة مغربی پاکستان اردو اکیدمی ، 1984، و نیز در دهلی، ایم آر پبلی کیشنز، 2012 به چاپ رسیده است. همچنین اثر دیگری با نام اردو میں حج کے سفرنامہ ، نوشته دکتر محمد شهابالدین، علیگره، یونی ورسل بک هاوس، 2010، به معرفی سفرنامههای حج به زبان اردو اختصاص یافته است. نیز کتاب عربی الجزیرة العربیة فی أدب الرحلات الأردی از دکتر سمیر عبدالحمید نوح، ریاض، جامعة محمد بن سعود الاسلامیة، 1999 قابل توجه است. گفتنی است، فهرست سفرنامههای حج به زبان اردو، اقتباس و ترجمه مقاله محقق سعودیِ مقیم هند، ابراهیم بن محمد بطشان، با عنوان «رحلات الحج الهندیه؛ ببلیوجراغیه» است که در مجلة مکتبة الملک فهد الوطنیة، شمارة 18 رجب 1433، صص 378 ـ 351 و نیز در کتاب تاریخ الجزیرة العربیة و ثقافتها فی ضوء کتب الرحلات الهندیة، با نام «قائمة بیبلوغرافیة برحلات الحج الهندیة» منتشر شده است. مواردی که وی ذکر نکرده، از دیگر منابع استخراج شده است.
توصیف سفرنامههای حج هندی (فارسی)
1. بیان واقع، اثر خواجه عبدالکریم بن خواجه عاقبت محمود کشمیری، که در سال 1151ق، در دهلی به ملازمت نادرشاه درآمد. این اثر، گزارش سفرهای نادرشاه در پنج باب است که یکی از بابهای آن، به شرح سفر مؤلف به عراق، شام
و عربستان، و بازگشت به هند اختصاص دارد. این کتاب در سال 1199ق، تألیف شده و در سال 1970م، در لاهور، توسط انتشارات ادارة تحقیقات پاکستان به چاپ رسیده است. استاد رسول جعفریان نیز آن را تصحیح، و در مجموعه «پنجاه سفرنامه حج قاجاری» به چاپ رسانده است؛
2. حالات الحرمین، یا مسیر الحرمین، یا سوانح الحرمین، نوشته رفیعالدین مرادآبادی در سال 1201 و 1202ق، /1787 و 1788م، او عالم دینی اهل سنت، فرزند فریدالدین خان، از نوادگان حاکم مرادآباد و از شاگردان شاه ولیالله دهلوی است که در سال 1134ق، در مرادآباد به دنیا آمد. وی غیر از این سفرنامه، آثار دیگری نیز به نگارش در آورده است. او در سال 1218 یا 1223ق، در زادگاهش درگذشت. این اثر، گزارش سفر حج وی از مرادآباد (جزو ایالت اوتار پرادش) در سال 1201ق، است و ویژگی بارز آن، گزارش و توجه او به عادات، آداب و رسوم و خلقیات مردم مکه و مدینه و مناطق میان راه است. سفر وی در 8 محرم 1201ق، از مرادآباد آغاز شده و در 18 ربیعالثانی 1203ق، پایان یافته است.
مرادآبادی در بندر سورت، از طریق اقیانوس هند به یمن رسیده و از آنجا از طریق بندر قنفذه یمن، پس از احرام در یلملم (میقات اهل یمن)، در 14 شوال 1201ق، به مکه رسیده است. او پس از ادای مناسک، در 6 ربیعالاول 1202ق، به مدینه رفته و سپس به مکه بازگشته و از جده با کشتی به هندوستان بازگشته است (پژوهشکده حج و زیارت، 1394، ج6، ص245)؛
دکتر رسول جعفریان این اثر را تصحیح کرده و در کتاب «شانزده سفرنامه حج صفوی و قاجاری» به چاپ رسانده است. همچنین دکتر سمیر عبدالرحیم ابراهیم این اثر را با عنوان «الرحلة الهندیة الی الجزیرة العربیة»، به عربی ترجمه کرده و در قاهره، توسط مجلس الاعلی للثقافة، المشروع القومی للترجمة در سال 2004م. منتشر شده است؛
3. بره آورد (سفر در 1254ق./1838)، نوشتة نواب محمد مصطفی خان، فرزند نواب عظیمالدوله سرفرازالملک مرتضیخان. او در سال 1221ق، / 1806م، در دهلی، در خانوادهای حاکم و زمامدار متولد شد. او در زادگاه خود علوم رایج، به خصوص تصوف را از عارفان بزرگ آن دیار آموخت و به فارسی و اردو شعر میسرود. تخلّصش در شعر فارسی «حسرتی»، و در شعر اردو «شیفته» بود. سرانجام در سال 1869م، در ۶۳ سالگی وفات یافت. «دیوان فارسی»، «دیوان ریخته»، «رقعات فارسی» و «تذکره گلشن بیخار» از اوست.
کتاب بره آورد، شرح منظوم سفر وی به مکه و مدینه است که روز دوشنبه، 17 ذیالحجه 1254ق، از شاه جهانآباد، با همراهی مادر و جدة خود آغاز کرد. سفرنامة وی با حمد خدا؛ (به نام خدایی که جان آفرید نه یک جان که هر دو جهان آفرید) و سپس مدح پیامبر9 آغاز میشود و سه گفتار دارد:
گفتار اول؛ از عزیمت به شاه جهانآباد تا رسیدن به بمبئی؛
گفتار دوم؛ این بخش شامل ده مطلب است: 1. ماجرای سفر دریاییاش از بمبئی تا حدیده؛ 2. عزیمت از حدیده، شکستن کشتی، یافتن جزیره به لطف خداوند
و رسیدن به مکه؛ 3. مناسک حج؛ 4. امالقری و شرححال اهالی آن؛ 5. عزیمت از مکه به مدینه و سکونت در آن؛ 6. آداب زیارت، ذکر آثار و اماکن و مساجد آن شهر؛
7. شهر طائف و اهالی آنجا؛ 8 . عزیمت از طائف به بطحا؛ 9. چگونگی سفر از مکه به طائف و مراجعت به مکه؛ 10. وداع مکه، بازگشت به وطن، احوال سفر دریایی و رسیدن
به بمبئی؛
گفتار سوم؛ برگشت از بمبئی به شاه جهانآباد.
نمونهای از شعر وی در این سفرنامه:
بهر طواف کوی تو ای مهرِ اوج فضل |
رو جانب زمین، ز سما کردهایم ما |
در کعبه داستان مدیح تو خواندهایم |
واندر مدینه، بر تو ثنا کردهایم ما |
هر چند اصلِ اثر، خطی است، اما به عربی ترجمه و با عنوان «ترغیب المسالک الی احسن الممالک»، در آگره، چاپخانه آگره اخبار، 1910 به چاپ رسیده است. همچنین با عنوان «سراج منیر» به اردو هم ترجمه و منتشر شده است (ر.ک: حسینی، خورشید سادات، سفرنامه شیفته).[1]
4. روزنامچه سفر حج و عتبات (سفر در 1279ق./1862م)، نوشته فیروزعلی حیدرآبادی. بنا به گفته خودش «رساله هذا را به روز جمعه، ششم ماه ذیالحجةالحرام 1279 در حرم مکه معظمه ـ زاد الله قدراً ـ از مسوده مبیضه کردم. فیروزعلی عفی عنه» (جعفریان، 1395، ص543). وی سفر حج خود را از بمبئی آغاز کرد و از راه دریا به یمن، از آنجا به جده، و سپس به مدینه رفت. او پس از زیارتِ مدینه به مکه رفت و پس از ادای اعمال حج، به جده برگشت؛ سپس از مسیر دریای عمان و خلیج فارس به بصره رفت و پس از زیارت عتبات عالیات و بازگشت
به بصره، از راه دریا به بمبئی و سپس زادگاهش حیدرآباد برگشت (همانجا).
این اثر به کوشش استاد رسول جعفریان تصحیح شده و در کتاب شانزده سفرنامه حج صفوی و قاجاری به چاپ رسیده است.
5 . آهنگ غریب؛ ترغیب الغریب الی دیار الحبیب، نوشته حاجی قنبرعلی، از اعیان بهتولی از توابع لکهنو. مؤلف در 6 شوال 1287قمری سفر معنوی خود را از هند آغاز کرد و این اثر را در سال 1288قمری نگاشت؛ سپس در لکهنو، چاپخانه علوی، 15 رمضان 1288قمری/ 1871میلادی در 52 صفحه با حواشی، به چاپ رساند. (نوشاهی، 1391، ج4، ص2301)؛
6 . سفر ایام سعیده با نکات مفیده، معروف به سفرنامه حجاز، نوشته محمد فاضل بن مولوی محمدحسین، امامِ مسجد جامع محله امام صاحب در شهر سیالکوت. وی در 1327ق،/1909م، به منصبِ مترجمی سفیر افغانستان در هند، کلنل شاه بیگخان شُغنانی درآمد و در سالهای 1320ق،/ 1903م، تا 1322ق،/ 1905م. به همراه وی از کابل به حرمین شریفین رفت و گزارش آن را در سال 1329ق،/ 1911م، نگاشت. سفر ایام سعیده سفرنامه حج، و نکات مفیده اقتباساتی از انوار سهیلی است که در لاهور، به سال 1333ق،/ 1915م، با هم به چاپ رسید (همان، ص2308)؛
7. باغ قاب قوسین، معروف به سفرنامه حرمین الشریفین و مشاهدات توابع مقامین کریمین و بیتالمقدس و دیگر مقامات متبرکه معه تکملة مختصر حالات عرب مقدس، نوشته قاضی محمد عرفانالدین صدیقی قادری در سال 1332قمری/ 1914میلادی. این کتاب، سفرنامه مؤلف به حجاز و فلسطین است. وی سفرش را در 1 رمضان 1332قمری از زادگاهش، بت خیل (صوبه سرحدپاکستان) آغاز کرد. و ابتدا از درگئی تا بمبئی با قطار رفت و از آنجا تا حجاز را با کشتی پیمود. اطلاعات نشر: لاهور، گلزار هند ستیم پریس، 1342ق. / 1924؛ 128 صفحه. (همان، ص2302)؛
8 . تبرکات، مجموعه نه نامه عرفانی امدادالله مهاجر مکی و رشید احمد گنگوهی و احوال سفر حج آنان است (همان، ص2304)؛
9. تحفة الباصرین، سفرنامه لطفعلی شاه از تته (سند) به مکه و برگشت به آنجا. این سفرنامه در سال 1275قمری/ 1859میلادی در کراچی، چاپخانه اردشیر رستمچی، در 232 صفحه چاپ شده است؛
10. تحفة الباصرین، از محمدعلی بن محمدقاسم. شاید این سفرنامه با قبلی، یک اثر باشد. البته چاپ و تعداد صفحات آنها متفاوت است. اطلاعات نشر: کراچی، بینا، 1275ق. / 1858م، 122 صفحه به همراه یک نقشه (همانجا)؛
11. زبدة الاخبار فی سوانح الاسفار، معروف به سفرنامه ایران قرن نوزدهم میلادی، اثر حاجی علی میرزا متخلّص به «مفتون»، فرزند میرزا ابوطالب عظیمآبادی. هر چند عنوان این اثر سفرنامه ایران است، اما مؤلف قبل از سفر به ایران، به حج رفته و گزارشهای آن را نیز نوشته است. این کتاب، یادداشتهای روزانه مؤلف از سفر حج، ایران و عتبات است.
مؤلف سفرش را از عظیمآباد در 8 ربیعالثانی 1241قمری آغاز کرده و در 5 جمادیالثانی 1245قمری به بنارس بازگشته است. این اثر بر اساس سه محور نگاشته شده است:
محور اول: سفرنامه حج است: بیان آغاز سفر از عظیمآباد به کلکته و آنجا از راه دریا به عربستان، بیان مناسک حج و اوضاع کلکته، مدینه، مکه و بناهای مهم تاریخی و مساجد و دیگر اماکن مقدس آنجا؛
محور دوم: شرح مسافرت مؤلف از جده تا مسقط و از آنجا به ایران؛
محور سوم: عتبات عالیات.
این اثر با مقدمه و تصحیح دکتر ذاکره شریف قاسمی در دهلی، توسط مصحح، در سال 2003میلادی در 241 صفحه چاپ شده است. (همان، ص2307)؛
12. سبیل الحاج؛ یا سبیل الحجاج، شرح سفر حاجی حسن علی لکهنوی، قبل از 1947م. به مکه و مدینه که در لکهنو، چاپخانه حیدری، به چاپ رسید (همانجا)؛
13. گلدسته حکیم؛ موسوم به سفر حجاز، از دکتر حکیم عبدالله خان از اهالی هریپور پاکستان که به مدت سه سال در عربستان اقامت داشت و گزارشهایی از این اقامت، همراه برخی آداب و رسوم مردمان آن دیار نوشت. مشخصات چاپ: لاهور، چاپخانه عزیزی، 1904؛ کویته، عبدالباقی درخانی، 1942 (همان، ص2314)؛
14. سفرنامه حرمین شریفین؛ از محمد صدیق، حیدرآباد دکن، چاپخانه اعجاز محمدی، 1310قمری/1892میلادی (همان، ص2309)؛
15. سفرنامه حرمین الشریفین؛ اثر حاجی منشی محییالدین حسینی، مدارس، بینا، چاپ 1321قمری/ 1903میلادی در 68 صفحه (همانجا)؛
16. منازل السفر حج؛ که سفرنامهای منظوم از حاجی حبیب پُنّوچهی است که در سال 1287قمری/ 1870میلادی که در لاهور، چاپخانه متربلاس، 1875م. در24 صفحه محشّی بهچاپ رسیده است (همان، ص2316).
معرفی سفرنامههای حج هندی (اردو)
مقدمه
چنان که گفتیم، بیشتر سفرنامههای حج مسلمانان هند، به زبان اردو نگاشته شده است. اولین سفرنامه حج به زبان اردو که تاکنون به چاپ رسیده، ماه مغرب، معروف به کعبه نما، نوشته حاجی منصب علی خان است که در میرت، چاپخانه محب کشور، در 1871 به چاپ رسیده است. جز این اثر چاپی، مهمترین سفرنامههای حج که به دست نویسندگان هندی به اردو نگاشته شده، عبارت است از:
1. سراج الحرمین تألیف تجمل حسین، مدیر مدرسه انگلیسیزبانها در بانس بریلی که در سال 1287ق،/ 1834م، به حج رفت و گزارش آن را به صورت کتاب تألیف، در همان سال و همان شهر در چاپخانه صدیقی چاپ کرد؛
2. دید مغرب معروف به هدایة المسافرین، نوشته عطا حسین فانی غیاوی از عالمان صوفی ایالت بهار هند که در سال 1844م، عازم مکه شد و در سال بعد (1845) موفق به حجگزاری گردید و پس از بازگشت به هند (1848م.) شرح سفر خود را نگاشت؛
3. یادداشت تاریخ وقایع حج، تألیف سکندر بیغم، یکی از زنان صاحب قدرت ایالت بهوپال که در سال 1864میلادی نوشته شده است. این اثرِ خطی در کتابخانه رضا در رامپور هند نگهداری میشود؛
4. زیارة الحرمین بزیارة الثقلین از سید دلاور علی، وکیل حقوقی در حیدرآباد که از سویِ حاکمان ظالم آنجا دچار رنج شد. وی در سال 1310ق،/ 1893م، به حج رفت و پس از بازگشت، خاطرات خود را نگاشت. این اثر در حیدرآباد، چاپخانه عزیز به چاپ رسید؛
5 . سفرنامه حجاز از میرزا عرفان علی بیگ که در سال 1894م. به حج رفت و حاوی اطلاعات بسیار مهم و زیادی درباره اشتیاق حاجیان به حرمین شریفین است. همچنین به تفصیل دربارة اوضاع اجتماعی هند و حجاز سخن رانده است. این اثر در لکهنو، چاپخانه منشی نول کشور، 1895م، به چاپ رسیده است؛
6 . رفیق الحجاج از دکتر نور حسین صابر. وی که برای ادای فریضة حج در سال 1322ق،/ 1905م، عازم مکه شده، همه خاطرات خود را به صورت روزانه یادداشت میکرده است. او این خاطرات را ابتدا در نشریه بیسه اخبار در لاهور منتشر کرد و سپس به شکل کتاب و با نام رفیق الحجاج به چاپ رساند. تفاوت این سفرنامه در بیان جزئیات دقیق مقامهای حج و تاریخ آن است. مؤلف همچنین شرحی تفصیلی از اوضاع اجتماعی، اقتصادی، بازارها، مساجد و دیگر نمادهای مکه و مدینه نوشته است؛
7. سفرنامه حجاز، شام و مصر، از امةالغنی نورالنساء حیدرآبادی، خواهر ادیب بزرگ زبان اردو، مولوی نصیرالدین هاشمی که در سال 1909م. به شام، مصر و سپس حجاز مسافرت کرد و احوال این سفر را در قالبی زیبا و ادبی، به رشته تحریر درآورد؛
8 . تاریخ الحرمین از قاضی محمد سلیمان منصور بوری، مؤلف کتاب رحمة للعالمین، قاضی دولتی ایالت باتیالا و سرپرست حاجیان آن ایالت. وی که در سال 1921م. قبل از استقلال پاکستان و جدایی ایالت باتیلا از هند، امیرالحاج آن منطقه بود، سرگذشت سفر خود را در این کتاب نگاشت؛
9. الفوز العظیم از حبیبالرحمان خان شیروانی، عالم و محقق عصر، رییسالقضات حیدرآباد که در سال 1926م. برای ادای فریضة حج به سرزمین وحی رفت و در هنگام حضورش در آنجا، خاطرات خود را به صورت روزانه نگاشت و منتشر کرد. هرچند این یادداشتها مختصر است، ولی اطلاعات خوبی از آن دیار،
به خصوص اماکن تاریخی، به خواننده منتقل میکند.
فهرست:
اکنون، فهرست سفرنامههای مسلمانان هند به سفر حج که به زبان اردو نگاشته شده، به ترتیب حروف الفبا ذکر میشود. نکتة قابل توجه آن که سال سفر، بلافاصله پس از عنوان ذکر شده است:
یہاں ے کعبہ - کعبہ ے مدینہ (از هند تا کعبه، از کعبه تا مدینه) (1978)، کلیم احمد عاجز، دهلی، Arshi Publications، 1981