کتابشناسی سفرنامه‌های حج مسلمانان هند

نویسنده

دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، مدیر کتابخانه و اسناد پژوهشکده حج و زیارت.

چکیده

سفرنامه‌ها، حاوی گزارش‌ها و اطلاعات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی روزگار خود هستند و به همین دلیل جذابند و مورد توجه مردم. سفرنامه‌نویسی از قدیم، در مرکز توجه نویسندگان بوده است و اهمیت دو شهر مکه و مدینه میان مسلمانان، موجب شده که سفرنامه‌نویسیِ حج و حرمین شریفین، یکی از مهم‌ترین اقسام سفرنامه‌نویسی مسلمانان باشد. مسافرت مسلمانان از اقصی نقاط جهان به این دو شهر مذهبی، رواج نگارش این نوع سفرنامه را در پی داشته است. مسلمانان هند نیز بدون توجه به دوری راه و ضرورت عبور از دریا، به زیارت مکه و مدینه اهتمام داشتند و برخی از آنان، شرح مسافرت‌ خود را نگاشته‌اند که در این مقاله، حدود دویست سفرنامه مسلمانان هند به حرمین شریفین، معرفی خواهند شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


مقدمه

سفرنامه‌های شبه قارة هند، معمولاً به زبان اردو یا فارسی است و با توجه به رسمیت زبان اردو در قرن‌های اخیر، اکثر آنها‌ به اردو نوشته شده است. سفرنامه‌های حج فارسی هندی‌ها تاکنون در یک‌جا معرفی نشده؛ بلکه در آثار گوناگون و به صورت پراکنده منعکس شده است. اما همه سفرنامه‌های اردو در چندین اثر به زبان اردو و عربی فهرست شده است که مهم‌ترین آنها کتاب اردو ادب میں سفرنامہ، اثر دکتر انور سدید است. این اثر در لاهور، چاپخانة مغربی پاکستان اردو اکیدمی ، 1984، و نیز در دهلی، ایم آر پبلی کیشنز، 2012 به چاپ رسیده است. همچنین اثر دیگری با نام اردو میں حج کے سفرنامہ ، نوشته دکتر محمد شهاب‌الدین، علیگره، یونی ورسل بک هاوس، 2010، به معرفی سفرنامه‌های حج به زبان اردو اختصاص یافته است. نیز کتاب عربی الجزیرة العربیة فی أدب الرحلات الأردی از دکتر سمیر عبدالحمید نوح، ریاض، جامعة محمد بن سعود الاسلامیة، 1999 قابل توجه است. گفتنی است، فهرست سفرنامه‌های حج به زبان اردو، اقتباس و ترجمه مقاله محقق سعودیِ مقیم هند، ابراهیم بن محمد بطشان، با عنوان «رحلات الحج الهندیه؛ ببلیوجراغیه» است که در مجلة مکتبة‌ الملک فهد الوطنیة، شمارة 18 رجب 1433، صص 378 ـ 351 و نیز در کتاب تاریخ الجزیرة العربیة و ثقافتها فی ضوء کتب الرحلات الهندیة، با نام «قائمة بیبلوغرافیة برحلات الحج الهندیة» منتشر شده است. مواردی که وی ذکر نکرده، از دیگر منابع استخراج شده است.

توصیف سفرنامه‌های حج هندی (فارسی)

1.   بیان واقع، اثر خواجه عبدالکریم بن خواجه عاقبت محمود کشمیری، که در سال 1151ق، در دهلی به ملازمت نادرشاه درآمد. این اثر، گزارش سفرهای نادرشاه در پنج باب است که یکی از باب‌های آن، به شرح سفر مؤلف به عراق، شام
و عربستان، و بازگشت به هند اختصاص دارد. این کتاب در سال 1199ق، تألیف شده و در سال 1970م، در لاهور، توسط انتشارات ادارة تحقیقات پاکستان به چاپ رسیده است. استاد رسول جعفریان نیز آن را تصحیح، و در مجموعه «پنجاه سفرنامه حج قاجاری» به چاپ رسانده است؛

2.  حالات الحرمین، یا مسیر الحرمین، یا سوانح الحرمین، نوشته رفیع‌الدین مرادآبادی در سال 1201 و 1202ق، /1787 و 1788م، او عالم دینی اهل سنت، فرزند فریدالدین خان، از نوادگان حاکم مرادآباد و از شاگردان شاه ولی‌الله دهلوی است که در سال 1134ق، در مرادآباد به دنیا آمد. وی غیر از این سفرنامه، آثار دیگری نیز به نگارش در آورده است. او در سال 1218 یا 1223ق، در زادگاهش درگذشت. این اثر، گزارش سفر حج وی از مرادآباد (جزو ایالت اوتار پرادش) در سال 1201ق، است و ویژگی بارز آن، گزارش و توجه او به عادات، آداب و رسوم و خلقیات مردم مکه و مدینه و مناطق میان راه است. سفر وی در 8 محرم 1201ق، از مرادآباد آغاز شده و در 18 ربیع‌الثانی 1203ق، پایان یافته است.

مرادآبادی در بندر سورت، از طریق اقیانوس هند به یمن رسیده و از آنجا از طریق بندر قنفذه یمن، پس از احرام در یلملم (میقات اهل یمن)، در 14 شوال 1201ق، به مکه رسیده است. او پس از ادای مناسک، در 6 ربیع‌الاول 1202ق، به مدینه رفته و سپس به مکه بازگشته و از جده با کشتی به هندوستان بازگشته است (پژوهشکده حج و زیارت، 1394، ج6، ص245)؛

دکتر رسول جعفریان این اثر را تصحیح کرده و در کتاب «شانزده سفرنامه حج صفوی و قاجاری» به چاپ رسانده است. همچنین دکتر سمیر عبدالرحیم ابراهیم این اثر را با عنوان «الرحلة الهندیة الی الجزیرة العربیة»، به عربی ترجمه کرده و در قاهره، توسط مجلس الاعلی للثقافة، المشروع القومی للترجمة در سال 2004م. منتشر شده است؛

3.  بره آورد (سفر در 1254ق./1838)، نوشتة نواب محمد مصطفی خان، فرزند نواب عظیم‌الدوله سرفرازالملک مرتضی‌خان. او در سال 1221ق، / 1806م، در دهلی، در خانواده‌ای حاکم و زمام‌دار متولد شد. او در زادگاه خود علوم رایج، به خصوص تصوف را از عارفان بزرگ آن دیار آموخت و به فارسی و اردو شعر می‌سرود. تخلّصش در شعر فارسی «حسرتی»، و در شعر اردو «شیفته» بود. سرانجام در سال 1869م، در ۶۳ سالگی وفات یافت. «دیوان فارسی»، «دیوان ریخته»، «رقعات فارسی» و «تذکره گلشن بی‌خار» از اوست.

کتاب بره آورد، شرح منظوم سفر وی به مکه و مدینه است که روز دوشنبه، 17 ذی‌الحجه 1254ق، از شاه جهان‌آباد، با همراهی مادر و جدة خود آغاز کرد. سفرنامة وی با حمد خدا؛ (به نام خدایی که جان آفرید نه یک جان که هر دو جهان آفرید) و سپس مدح پیامبر9 آغاز می‌شود و سه گفتار دارد:

گفتار اول؛ از عزیمت به شاه‌ جهان‌آباد تا رسیدن به بمبئی؛

گفتار دوم؛ این بخش شامل ده مطلب است: 1. ماجرای سفر دریایی‌اش از بمبئی تا حدیده؛ 2. عزیمت از حدیده، شکستن کشتی، یافتن جزیره به لطف خداوند
و رسیدن به مکه؛ 3. مناسک حج؛ 4. ام‌القری و شرح‌حال اهالی آن؛ 5. عزیمت از مکه به مدینه و سکونت در آن؛ 6. آداب زیارت، ذکر آثار و اماکن و مساجد آن شهر؛
7. شهر طائف و اهالی آنجا؛  8 . عزیمت از طائف به بطحا؛ 9. چگونگی سفر از مکه به طائف و مراجعت به مکه؛  10. وداع مکه، بازگشت به وطن، احوال سفر دریایی و رسیدن
به بمبئی؛

گفتار سوم؛ برگشت از بمبئی به شاه جهان‌آباد.

نمونه‌ای از شعر وی در این سفرنامه:

بهر طواف کوی تو ‌ای مهرِ اوج فضل

رو جانب زمین، ز سما کرده‌ایم ما

در کعبه داستان مدیح تو خوانده‌ایم

واندر مدینه، بر تو ثنا کرده‌ایم ما

هر چند اصلِ اثر، خطی است، اما به عربی ترجمه و با عنوان «ترغیب المسالک الی احسن الممالک»، در آگره، چاپخانه آگره اخبار، 1910 به چاپ رسیده است. همچنین با عنوان «سراج منیر» به اردو هم ترجمه و منتشر شده است (ر.ک: حسینی، خورشید سادات، سفرنامه شیفته).[1]

4.  روزنامچه سفر حج و عتبات (سفر در 1279ق./1862م)، نوشته فیروزعلی حیدرآبادی. بنا به گفته خودش «رساله هذا را به روز جمعه، ششم ماه ذی‌الحجة‌الحرام 1279 در حرم مکه معظمه ـ زاد الله قدراً ـ از مسوده مبیضه کردم. فیروزعلی عفی عنه» (جعفریان، 1395، ص543). وی سفر حج خود را از بمبئی آغاز کرد و از راه دریا به یمن، از آنجا به جده، و سپس به مدینه رفت. او پس از زیارتِ مدینه به مکه رفت و پس از ادای اعمال حج، به جده برگشت؛ سپس از مسیر دریای عمان و خلیج فارس به بصره رفت و پس از زیارت عتبات عالیات و بازگشت
به بصره، از راه دریا به بمبئی و سپس زادگاهش حیدرآباد برگشت (همانجا).

این اثر به کوشش استاد رسول جعفریان تصحیح شده و در کتاب شانزده سفرنامه حج صفوی و قاجاری به چاپ رسیده است.

5 . آهنگ غریب؛ ترغیب الغریب الی دیار الحبیب، نوشته حاجی قنبرعلی، از اعیان بهتولی از توابع لکهنو. مؤلف در 6 شوال 1287قمری سفر معنوی خود را از هند آغاز کرد و این اثر را در سال 1288قمری نگاشت؛ سپس در لکهنو، چاپخانه علوی، 15 رمضان 1288قمری/ 1871میلادی در 52 صفحه با حواشی، به چاپ رساند. (نوشاهی، 1391، ج4، ص2301)؛

6 .  سفر ایام سعیده با نکات مفیده، معروف به سفرنامه حجاز، نوشته محمد فاضل بن مولوی محمدحسین، امامِ مسجد جامع محله امام صاحب در شهر سیالکوت. وی در 1327ق،/1909م، به منصبِ مترجمی سفیر افغانستان در هند، کلنل شاه بیگ‌خان شُغنانی درآمد و در سال‌های 1320ق،/ 1903م، تا 1322ق،/ 1905م. به همراه وی از کابل به حرمین شریفین رفت و گزارش آن را در سال 1329ق،/ 1911م، نگاشت. سفر ایام سعیده سفرنامه حج، و نکات مفیده اقتباساتی از انوار سهیلی است که در لاهور، به سال 1333ق،/ 1915م، با هم به چاپ رسید (همان، ص2308)؛

7.   باغ قاب قوسین، معروف به سفرنامه حرمین الشریفین و مشاهدات توابع مقامین کریمین و بیت‌المقدس و دیگر مقامات متبرکه معه تکملة مختصر حالات عرب مقدس، نوشته قاضی محمد عرفان‌الدین صدیقی قادری در سال 1332قمری/ 1914میلادی. این کتاب، سفرنامه مؤلف به حجاز و فلسطین است. وی سفرش را در 1 رمضان 1332قمری از زادگاهش، بت خیل (صوبه سرحدپاکستان) آغاز کرد. و ابتدا از درگئی تا بمبئی با قطار رفت و از آنجا تا حجاز را با کشتی پیمود. اطلاعات نشر: لاهور، گلزار هند ستیم پریس، 1342ق. / 1924؛ 128 صفحه. (همان، ص2302)؛

8 . تبرکات، مجموعه نه نامه عرفانی امدادالله مهاجر مکی و رشید احمد گنگوهی و احوال سفر حج آنان است (همان، ص2304)؛

9.  تحفة الباصرین، سفرنامه لطف‌علی شاه از تته (سند) به مکه و برگشت به آنجا. این سفرنامه در سال 1275قمری/ 1859میلادی در کراچی، چاپخانه اردشیر رستم‌چی، در 232 صفحه چاپ شده است؛

10.  تحفة الباصرین، از محمدعلی بن محمدقاسم. شاید این سفرنامه با قبلی، یک اثر باشد. البته چاپ و تعداد صفحات آنها متفاوت است. اطلاعات نشر: کراچی، بی‌نا، 1275ق. / 1858م، 122 صفحه به همراه یک نقشه (همانجا)؛

11.  زبدة الاخبار فی سوانح الاسفار، معروف به سفرنامه ایران قرن نوزدهم میلادی، اثر حاجی علی میرزا متخلّص به «مفتون»، فرزند میرزا ابوطالب عظیم‌آبادی. هر چند عنوان این اثر سفرنامه ایران است، اما مؤلف قبل از سفر به ایران، به حج رفته و گزارش‌های آن را نیز نوشته است. این کتاب، یادداشت‌های روزانه مؤلف از سفر حج، ایران و عتبات است.

مؤلف سفرش را از عظیم‌آباد در 8 ربیع‌الثانی 1241قمری آغاز کرده و در 5 جمادی‌الثانی 1245قمری به بنارس بازگشته است. این اثر بر اساس سه محور نگاشته شده است:

محور اول: سفرنامه حج است: بیان آغاز سفر از عظیم‌آباد به کلکته و آنجا از راه دریا به عربستان، بیان مناسک حج و اوضاع کلکته، مدینه، مکه و بناهای مهم تاریخی و مساجد و دیگر اماکن مقدس آنجا؛

محور دوم: شرح مسافرت مؤلف از جده تا مسقط و از آنجا به ایران؛

محور سوم: عتبات عالیات.

این اثر با مقدمه و تصحیح دکتر ذاکره شریف قاسمی در دهلی، توسط مصحح، در سال 2003میلادی در 241 صفحه چاپ شده است. (همان، ص2307)؛

12.  سبیل الحاج؛ یا سبیل الحجاج، شرح سفر حاجی حسن علی لکهنوی، قبل از 1947م. به مکه و مدینه که در لکهنو، چاپخانه حیدری، به چاپ رسید (همانجا)؛

13.  گلدسته حکیم؛ موسوم به سفر حجاز، از دکتر حکیم عبدالله خان از اهالی هری‌پور پاکستان که به مدت سه سال در عربستان اقامت داشت و گزارش‌هایی از این اقامت، همراه برخی آداب و رسوم مردمان آن دیار نوشت. مشخصات چاپ: لاهور، چاپخانه عزیزی، 1904؛ کویته، عبدالباقی درخانی، 1942 (همان، ص2314)؛

14.  سفرنامه حرمین شریفین؛ از محمد صدیق، حیدرآباد دکن، چاپخانه اعجاز محمدی، 1310قمری/1892میلادی (همان، ص2309)؛

15.  سفرنامه حرمین الشریفین؛ اثر حاجی منشی محیی‌الدین حسینی، مدارس، بی‌نا، چاپ 1321قمری/ 1903میلادی در 68 صفحه (همانجا)؛

16.  منازل السفر حج؛ که سفرنامه‌ای منظوم از حاجی حبیب پُنّوچهی است که در سال 1287قمری/ 1870میلادی که در لاهور، چاپخانه متربلاس، 1875م. در24 صفحه محشّی به­چاپ رسیده است (همان، ص2316).

معرفی سفرنامه‌های حج هندی (اردو)

مقدمه

چنان‌ که گفتیم، بیشتر سفرنامه‌های حج مسلمانان هند، به زبان اردو نگاشته شده است. اولین سفرنامه حج به زبان اردو که تاکنون به چاپ رسیده، ماه مغرب، معروف به کعبه نما، نوشته حاجی منصب علی خان است که در میرت، چاپخانه محب کشور، در 1871 به چاپ رسیده است. جز این اثر چاپی، مهم‌ترین سفرنامه‌های حج که به دست نویسندگان هندی به اردو نگاشته شده، عبارت است از:

1. سراج الحرمین تألیف تجمل حسین، مدیر مدرسه انگلیسی‌زبان‌ها در بانس بریلی که در سال 1287ق،/ 1834م، به حج رفت و گزارش آن را به صورت کتاب تألیف، در همان سال و همان شهر در چاپخانه صدیقی چاپ کرد؛

2. دید مغرب معروف به هدایة ‌المسافرین، نوشته عطا حسین فانی غیاوی از عالمان صوفی ایالت بهار هند که در سال 1844م، عازم مکه شد و در سال بعد (1845) موفق به حج‌گزاری گردید و پس از بازگشت به هند (1848م.) شرح سفر خود را نگاشت؛

3. یادداشت تاریخ وقایع حج، تألیف سکندر بی‌غم، یکی از زنان صاحب قدرت ایالت بهوپال که در سال 1864میلادی نوشته شده است. این اثرِ خطی در کتابخانه رضا در رامپور هند نگهداری می‌شود؛

4. زیارة الحرمین بزیارة الثقلین از سید دلاور علی، وکیل حقوقی در حیدرآباد که از سویِ حاکمان ظالم آنجا دچار رنج شد. وی در سال 1310ق،/ 1893م، به حج رفت و پس از بازگشت، خاطرات خود را نگاشت. این اثر در حیدرآباد، چاپخانه عزیز به چاپ رسید؛

5 . سفرنامه حجاز از میرزا عرفان علی بیگ که در سال 1894م. به حج رفت و حاوی اطلاعات بسیار مهم و زیادی درباره اشتیاق حاجیان به حرمین شریفین است. همچنین به تفصیل دربارة اوضاع اجتماعی هند و حجاز سخن رانده است. این اثر در لکهنو، چاپخانه منشی نول کشور، 1895م، به چاپ رسیده است؛

6 . رفیق الحجاج از دکتر نور حسین صابر. وی که برای ادای فریضة حج در سال 1322ق،/ 1905م، عازم مکه شده، همه خاطرات خود را به صورت روزانه یادداشت می‌کرده است. او این خاطرات را ابتدا در نشریه بیسه اخبار در لاهور منتشر کرد و سپس به شکل کتاب و با نام رفیق الحجاج به چاپ رساند. تفاوت این سفرنامه در بیان جزئیات دقیق مقام‌های حج و تاریخ آن است. مؤلف همچنین شرحی تفصیلی از اوضاع اجتماعی، اقتصادی، بازارها، مساجد و دیگر نمادهای مکه و مدینه نوشته است؛

7. سفرنامه حجاز، شام و مصر، از امة‌الغنی نورالنساء حیدرآبادی، خواهر ادیب بزرگ زبان اردو، مولوی نصیرالدین هاشمی که در سال 1909م. به شام، مصر و سپس حجاز مسافرت کرد و احوال این سفر را در قالبی زیبا و ادبی، به رشته تحریر درآورد؛

8 . تاریخ الحرمین از قاضی محمد سلیمان منصور بوری، مؤلف کتاب رحمة للعالمین، قاضی دولتی ایالت باتیالا و سرپرست حاجیان آن ایالت. وی که در سال 1921م. قبل از استقلال پاکستان و جدایی ایالت باتیلا از هند، امیرالحاج آن منطقه بود، سرگذشت سفر خود را در این کتاب نگاشت؛

9.  الفوز العظیم از حبیب‌الرحمان خان شیروانی، عالم و محقق عصر، رییس‌القضات حیدرآباد که در سال 1926م. برای ادای فریضة حج به سرزمین وحی رفت و در هنگام حضورش در آنجا، خاطرات خود را به صورت روزانه نگاشت و منتشر کرد. هرچند این یادداشت‌ها مختصر است، ولی اطلاعات خوبی از آن دیار،
به خصوص اماکن تاریخی، به خواننده منتقل می‌کند.

فهرست:

اکنون، فهرست سفرنامه­های مسلمانان هند به سفر حج که به زبان اردو نگاشته شده، به ترتیب حروف الفبا ذکر می­شود. نکتة قابل توجه آن که سال سفر، بلافاصله پس از عنوان ذکر شده است:

  1. آ نے دیں(بیا برویم)، شیخ عبدالنبی تابش جرافکس، احمدآباد جمالپور، 2007
  2. اپنے گھر سے بیت اللہ تک (از خانه تا بیت الله)، سید ابوالحسن ندوی، لکهنو، مکتبة اسلام، 2002
  3. اللہ کے گهر میں (در حضور خدا) (1970)، احمد سعید ملیح آبادی، کلکته، انتشارات هند، 1972
  4. اللہ کے گهر میں  حاضری (در بارگاه خدا) (1953)، محمد امداد صابری، دهلی، چاپخانه جمال، 1986
  5. اللہ کے مہمان اور آنے میزبان (مهمان خدا، میزبان شما) (2005)، صدیق آلدوری، بنکلور، Silmi Publicity ، 2005
  6. ای منزل قافلے  (1966)، (ای منزل، کاروان)یعقوب سروش، نظام آباد، بی‌نا، 1967
  7. ای عاصی کا حج (ای گنهکار، این حج) (1908)، معین کمای، کراچی، Media Targets، 1908
  8. به طواف کعبه رفتم؛ سفرنامه حج (1991)، مولوی اعجاز احمد صاحب اعظمی، تحقیق مولوی ضیاءالحق خیرآبادی، خیرآباد، مکتبة ضیاءالکتب، چاپ سوم، 2015
  9. بغداد سے مدینہ منورہ تک (از بغداد تا مدینه) احمد سعید ملیح‌آبادی، کلکته، آزاد هند، 1998
  10. پھرسو ئے حرم لے چل(حرکت به سوی حرم)، سهیل انجم، دهلی، مقدس اکادیمی، 2007
  11. پہلا قدم (گام اول)، اختر حسین، دهلی کتابخانه عزیزیه، خطی.
  12. پہلا وہ گهر خدا کا (اولین خانه خدا) (1965)، اولین خانه خدا، غلام سرور، پنته، سنگام، 1971
  13. پہونچے تیرے حضور (به حضورت رسیدند) (2002)، شوکت علی شاه، دهلی، کتابخانه عزیزیه، 2002
  14. تاثرات سفر حج و زیارت (1982)، محمد خواجه محیی‌الدین، حیدرآباد، بی‌نا، 1982م.
  15. تاریخ قبله ... رهنما حج (1929)، محمد عبدالبصیر، حیدرآباد، بی‌نا، 1348ق/ 1929
  16. تبرکات حرمین (1975)، غلام محمد صوفی، حیدرآباد، press excel fine Arts، 1976
  17. تجلیّات حرمین (1984)، دکتر رخسانه نکهت لاری امّ هانی، دهلی،A1 offset printers ، 1986
  18. تحفة الحج (1980)، سید محیی‌الدین حبیب، سرینگر، Agulshan Publishers، 1977
  19. تحفه رحمانی (1936)، محمد عبدالرحمن، لاهور، قومی کتبخانه، 1936
  20. تسلیم و رضا یعنی سفرنامه حرمین شریفین (1960)، محمد ولی خان ولی، رامپور، چاپخانه ناظم، 1959
  21. جاده حق (1879)، سید اعظم علی، پنته، چاپخانه احمدی، 1296ق/ 1879م.
  22. جاده و منزل (1985)، بدر قادری، مبارک‌پور، المجمع الاسلامی، 1991
  23. جانب حرم (2005)، سید ساجد علی تونکی، دهلی، چاپخانه خواجه، 2005
  24. جذب القلوب الی دیار المحبوب (1589)، عبدالحق محدث دهلوی، دهلی، کمپانی تاج، 1984
  25. جلو حرم (1973)، حافظ ابویوسف، حیدرآباد، مولانا آزاد آکادیمی، 1975
  26. جلوے ہیں بے شمار (جلوه‌های بی‌شمار) (2005)، سید عبدالباری، دهلی،Educational Publishing House ، 2007
  27. چمنستان عرب غنچ حج (1954)، محمد مصباح‌الدین احمد، لودهیانا، گلچمن، 1959
  28. چنددنحجازمیں (چند روز در حجاز) (1950)، محمد زبیر، کراچی، قمر کتاب گهر، 1956
  29. حبیب الحجاج (1929)، محمد حبیب‌الرحمن قادری، بِجْنَوْر، چاپخانه مدینه، 1929
  30. حج امجد (1928)، سید احمد حسین امجد، حیدرآباد دکن، چاپخانه عماد، 1928
  31. حجاز نامه(1950)، شفیق صدیقی، جونپور، press United India، 1965
  32. حج مری نظر میں (حج در نگاه من) (1975)، ابوالخیر، کیا، بی‌نا، 1976
  33. حج بذریعة موٹر (با ماشین سواری به سوی حج)(1934)، شیخ ولی داد، آگره، چاپخانه عزیزیه، 1935
  34. حج زینب، ایولن کبولد زینب، حیدرآباد، عبدالرزاق تاجر کتب، 1358ق/ 1939
  35. حج صادق (1935)، سید عزیزالرحمن صادق محمد، دهلی، چاپخانه محبوب المطابع برقی، 1937
  36. حج کا ساتی (همسفر حج)  (1965)، چراغ دین بسروری، دهلی، ابن عربی کا رکن حلقه مشائخ، 1928
  37. حج کا سفر (سفر حج) (1965)، محمدرضا انصاری، لکهنو، فرنگی محل کتاب گهر، 1966
  38. حج معظم (1935)، سید عبدالغفار ابوالمعظم، حیدرآباد، اعظم، 1936
  39. حج و زیارت (1964)، شاه عون احمد قادری، پنته، دارالاشاعت خانقاه مجیبیه، 1384ق/ 1964
  40. حج و مدینه کی سفری کیفیت (حدود 1909)، محمد قاسم عابدی، شاه‌جهانفوری، پنته، چاپخانه اکبری، 1327ق/ 1909
  41. حرمین کے مسافر (مسافر حرمین)، رفیع‌الدین الزمان، لاهور، مصطفی، 2013
  42. حقیقت حج (حوالی 1934)، محمد منظور علی بن تائب، شمله، چاپخانه عسکریه، 1353ق/ 1934
  43. خیابان بی‌خزان (1905)، محمد مرتضی شیر رضوی، پنته، چاپخانه اکبری، 1323ق/ 1905
  44. خیر الدلیل الی خیر الخلیل (حدود 1942)، حاجی مولوی محمود، میرت، چاپخانه شمس‌الانوار، 1942
  45. خیموں ے شہر میں‎ (در شهر خیمه‌ها) (۱۹۹۸م)، صادقه زکی، دلهی، الهند، ۱۹۹۸م.
  46.  (1998)، صادقه زکی، دهلی، بی‌نا، 1998
  47. دلیل الصدیق (حدود 1913)، محمدامین محمد صدیق، میرت، شمس‌الانوار، 1331ق/ 1913
  48. دیار حرم میں (دیار حرم) (1997)، علقمه شبلی، کلکته، مطابع اثبات و نفی، 1998
  49. دید مغرب معروف به هدایه المسافرین، عطا حسین فانی کیاوی، خطی، محل نگهداری: کیا، خانقاه منعمیه.
  50. راه وفا (1935)، محمد حفظ الرحمن وفا دبائیوی، علیگر، چاپخانه مسلم یونیفرستی، 1938
  51. رب اغفر و ارحم (2001)، الیاس صدیقی، ماله‌گوان، Xerox siddiqi، 2001
  52. رحلة الصدیق الی البیت العتیق (1852)، نواب صدیق حسن خان، علیگر، Muslim University Press، 1280ق/ 1864
  53. رحلة الصدیق إلی البیت العتیق (حدود 1948)، محمدصدیق خیرآبادی، لکهنو، نامی، 1370ق.
  54. رحلة المسکین (یا المساکین) الی البلد الامین (حدود 1904)، محمدحسین اله آبادی فاروقی، الله آباد، چاپخانه انوار صابری، 1905
  55. الرحلة الحجازیة (1909)، حکیم محمد عبدالغفور، دهلی، فاروقی، 1909
  56. رحلة الحرمین (1930)، سید محمدعقیل شعیبی، بهار شریف، چاپخانه بهار، 1931
  57. رسالة الحج (1891)، حاجی علیم‌الدین، لکهنو، چاپخانه نامی، 1892
  58. رساله سفرنامه حج بیت‌الله (2000)، حاجی محمدحسین، میرت، شوکة المطابع، 2001
  59. رفیق الحجاج (1905)، دکتر نور حسین صابر، لاهور، بیسه اخبار، 1907
  60. رفیق حج (1888)، بهادر شاه خان، خطی.
  61. رهبر حج و سفرنامه (1957)، سید محمد احمد کاظمی، دهلی، کوه نور، 1957
  62. رهنما حجاج (1891)، سید برکت علی، بجنور، چاپخانه مهر نیم‌روز، 1891
  63. رهنما حجاج (1932)، سید زاهد حسین، الله آباد، چاپ محبوب، 1932
  64. رهنما حج (1907)، شیخ نورالدین، لاهور، چاپخانه کشمیری، 1907
  65. رهنما حرمین شریفین (1909)، حافظ سید محمدقاسم عابدی، حیدرآباد، تاج، 1911
  66. رهنما سفر (1994)، دکتر محمدنواز فاروقی، بجنور، چاپخانه مهر نیم‌روز، 1994
  67. رهنما مقامات مقدسه (1931)، محمد اشرف خان، لاهور، چاپخانه مسلم، 1931
  68. روزنامچه حاضری حرمین شریفین (1949)، حیدرآباد، نواب لیاقت جنگ، 1949
  69. روزنامچه سفر حج مکرم (1954)، اسماعیل ذبیح، حیدرآباد، چاپخانه ابراهیمیه، 1954
  70. روزنامچه مقدس (حدود 1930) ، حاج اِس اِن علی، مرادآباد، چاپخانه مطلع العلوم، 1930
  71. روضة الریاحین (1904)، سلطان جهان بی‌غم، بوپال، چاپخانه سلطانی، 1324ق/ 1906م.
  72. ریاض الحرمین (1904)، نورالدین قصوری، خطی.
  73. زاد الدارین سیر الحرمین (حدود 1896)، شیخ فضل‌الرب، پنته، چاپخانه صادق‌پور، 1896
  74. زاد الزائرین (حدود 1885)، میرزا قاسم بیگ، بوپال، چاپخانه سلطانی، 1901
  75. زاد السبیل (1923)، راحیل شیروانی، امریتسار، چاپخانه مجددی، 1923
  76. زاد غریب (1880)، نواب محمد عمر علی خان، میرت، چاپخانه گلزار محمدی، 1890
  77. زیارة الحرمین (1909)، محمد عاشق الهی، دهلی، چاپخانه جید برقی، 1354ق/ 1935م.
  78. زیارة حرمین (حدود 1906)، شیخ معشوق علی، لاهور، مطبوعات الحروف، 1906
  79. سبیل الرشاد (1935)، دکتر عبدالمجید صدیقی، کراچی، انجمن پنجاب، 1936
  80. سراج وهاج (1905)، محمد سراج یقین، لکهنو، فخرالمطابع، 1906
  81. سراج الحرمین (1873)، حاجی تجمل حسین، بریلی، چاپخانه صدیقی، 1287ق/ 1870م.
  82. سرگذشت حجاز (1932)، میرزا عبدالحلیم بیگ، لکهنو، چاپخانه منشی نول کشور، 1932
  83. سرورالمحزون (1998)، شیخ غلام قادر، امریتسار، چاپخانه مجددی، 1998
  84. سرور جاودان (2003)، منظور حسن منظور، بونا، انتشارات همدرد، 2003
  85. سعادت دارین (1877)، حکیم فریدالدین، مالیر کوتله، چاپخانه محمدی، 1878
  86. سفر بیت الله (1913)، محمد ابوالقاسم، بنارس، چاپخانه سعید المطابع، 1331ق/ 1913م.
  87. سفر تابنده (1994)، سیده مهر، خطی.
  88. سفر حج (1968)، قاضی محمد عدیل عباسی، لکهنو، چاپخانه تنویر، 1970
  89. سفر حج ـ ای غیبی مدد (1995)، محمد صدرالحسن قاسمی، فلواری شریف (پنته)، مرکز نشریات اسلام، 1997
  90. سفر حج بیت الله (2004)، شهاب‌الدین احمد، کلکته،MAP Marketing ، 2005
  91. سفر حجاز (1929)، مولوی عبدالماجد دریاآبادی، لکهنو، چاپخانه نسیم، 1967؛ آگره، دارالمصنفین، 2013. به گونه‌ای دیگر نیز چاپ شده است: سلسله آصفیه سفر حج و زیارت کا مکمله دایت نامه، لکهنو، نامی بریس، 1949
  92. سفر حجاز (حدود 1930)، سجاد حسین شاهفوری، لکهنو، چاپخانه ادبی، 1931
  93. سفر حجاز (1906)، خطیب قادر پادشاه، مدارس، نامی، 1907
  94. سفر حجاز (1993)، شارق علوی، لکهنو، نشاط گنج، 1994
  95. سفر الحرمین الشریفین (حدود 1911)، خان بهادر عبدالرحیم نقشبندی، مالیر کوتله، چاپخانه محمدی، 1955
  96. سفر حرمین شریفین (1911)، محمد عبدالرحیم نقشبندی، بنگلور، کتابخانه شوکت‌الاسلام، 1913
  97. سفر دارالمصطفی (1855 ـ 1910)، لاهور، چاپخانه حمیدیة، 1980
  98. سفر السعادة (حدود 1265ق/1849) ، محمد بن یعقوب، خطی.
  99. سفر سعادت (1932)، امیر احمد علوی، لکهنو، چاپخانه دارالناظر، 1932
  100. سفر سعادت حج (2002)، محمد یاسین قدوس، خطی.
  101. سفر شوق (1998)، منظر عباس نقوی، امروهه، Supreme Roto Offset Printers، 2000
  102. السفر اللطیف (1891)، محمد لطیف مچهلی شهری، لکهنو، چاپخانه مجتبائی، 1321ق/ 1903م.
  103. سفرنامه (1999)، سید آل حسن، بلندشهر، I.M Printers 1999
  104. سفرنامه حج (1932) ، خواجه غلام الحسنین، دهلی، بی‌نا، 1353ق/ 1934
  105. سفرنامه حج (1950)، امید خان غوری، حیدرآباد، چاپخانه شمشاد، 1968
  106. سفرنامه حج (حدود 1985)، محمد اکبر، حیدرآباد، Yadgar Publishers، 1989
  107. سفرنامه حج (1958)، سید علی نقی نقوی، لکهنو، چاپخانه نظامی، 1958
  108. سفرنامه حج (1926)، نصرالله خان شیروانی، دهلی، چاپخانه مفتی محمد مشتاق تجاروی، 1926
  109. سفرنامه حج و زیارت مدینه (2005)، وکیل نجیب، مالیگاو، Rahmani publishers 2006
  110. سفرنامه حجاز (حدود 1987)، محمد فاضل خان، لکهنو، چاپخانه نظامی، 1987
  111. سفرنامه حجاز (2003)، محمد عبدالقادر وکیل، بنارس، چاپخانه سلیمانی، 2003م.
  112. سفرنامه حجاز (1935)، رکن‌الدین حسین، اتاوه، احمد دین مارهروی، 1939م.
  113. سفرنامه حجاز (1894)، میرزا عرفان علی بیگ، لکهنو، چاپخانه منشی نول کشور، 1895م.
  114. سفرنامه حجاز (حدود 1926)، محمدشریف امریتساری، امریتسار، چاپخانه روز بازار، 1927م.
  115. سفرنامه حجاز (1932)، محمد حفیظ‌الرحمن حفیظ، دهلی، محبوب المطابع، 1933
  116. سفرنامه حجاز به راه عراق و شام (1931)، قلندرخان، دهلی، عسکریه، 1931
  117. سفرنامه حجاز ... حرمین شریفین (1934)، ظفر احمد تهانوی عثمانی، سهاران‌پور، چاپخانه خیرخواه سرکار، 1934
  118. سفرنامه حرمین (1966)، سید محمدکاظم حسین، خطی.
  119. سفرنامه حرمین (حدود 1970)، الطاف حسین قاسمی، کورکهبور، operative Inter College perss، 1971
  120. سفرنامه حرمین (1906)، حکیم محمد محیی‌الدین حسین، مدارس، چاپخانه هدایت، 1324ق/ 1906م.
  121. سفرنامه حرمین شریفین (1896)، کاظم حسین کشوری شیفته، خطی.
  122. سفرنامه خواجه حسن نظامی بابت سیاحت مصر، فلسطین، شام و حجاز (1911)، هند، 1923. این سفرنامه با عنوان رحلة خواجه حسن نظامی الدهلوی، توسط سمیر عبدالحمید ابراهیم با همکاری بنیاد «المشروع القومی للترجمه» به عربی ترجمه و در قاهره، توسط انتشارات المجلس الاعلی للثقافة به سال 2002میلادی به چاپ رسیده است.
  123. سفرنامه رحیمی (1915)، عبدالرحیم غازیفوری، کلکته، چاپخانه قادریه، 1915
  124. سفرنامه فریدی (1896)، خواجه غلام فرید، دهلی، چاپخانه جان جهان، 1314ق/ 1896م.
  125. سفرنامه احمد الله خان (1933)، احمد الله خان نیازی، آگره، چاپخانه عزیزیه، 1933
  126. سفرنامه حج (1944)، سید محمود حسین زیدی وری، هند، دارالطبع سرکارجاوره، 1944
  127. سفرنامه حج بیت الله (حدود 1970)، عبدالخالق خلیق، پنته، کتابخانه خدابخش، 1970
  128. سفرنامه حجاز (1961)، رفیع‌الدین فاروقی، لکهنو، کتابخانه فرقان، 1961
  129. سفرنامه حجاز معروف به سیر حامدی (حدود 1919)، حامد حسین عرف میان خان، کانپور، چاپخانه قیومی، 1919
  130. سفرنامه حجاز (1909)، شام و مصر، أمة‌الغنی نورالنساء، حیدرآباد، Word Master computer publications، 1996
  131. سفرنامه حجاز مقدس (1977)، سید رضی‌الدین احمد، پنته، 1980
  132. سفرنامه حجاز مقدس، توقیر احمد، دهلی، نئی کتاب پبلیشر رنئی، 2010
  133. سفرنامہ حجاز و مصر (1903)، احمد حسین خان، دهلی، Curson Steam Press ، 1904
  134. سفرنامه حرمین (1999)، طیب عثمانی ندوی، دهلی، Applied Publications ، 1999
  135. سفرنامه حرمین (1872)، محمد زردار خان، لکهنو، چاپخانه منشی نول کشور، 1873
  136. سفرنامه حرمین شریفین (1900)، جلال‌الدین بن شیخ میران، مدارس، بی‌نا، 1909
  137. سفرنامه سعادت (1934)، محمد عبدالوهاب صفدرجنگ، دهلی، محبوب المطابع، 1934
  138. سفرنامه عرب (1910)، محمد بهاءالدین نقشبندی، مرادآباد، شمس‌ المطابع، 1328ق/ 1910م.
  139. سفرنامه عرب (1893)، محمد حفیظ‌الله، پنته، چاپخانه احمدی، 1894
  140. سفیر اوده (سفیر اوده – یکی از شهرهای هند) (1865)، مولوی علوی، دهلی، محبوب المطابع، 1865
  141. سو حرم چلا (به سوی حرم می‌روم) (1999)، سید جلال الدین عمری، دهلی، چاپخانه مرکزی مکتب اسلامی، 1999
  142. سیاحة الحرمین بزیارة الحرمین یا زیارة الحرمین بزیارة الثقلین (1893)، سید دلاور علی، حیدرآباد، چاپخانه عزیز، 1920
  143. سیر عرب (1979)، (سفربه سوی عربستان) سید عنایت علی تهانیسری، بجنور، چاپخانه مشرق العلوم، 1979
  144. سیر مقبول (1871)، آغا مقبول اصفهانی، لکهنو، چاپخانه منشی نول کشور، 1872
  145. شمع حرم (1936)، محمد عبدالغفار، حیدرآباد، کتابخانه ابراهیمی، 1357ق/ 1938م.
  146. صراط الحمید (حدود 1926)، محمد الیاس برنی، علیگر، چاپخانه مسلم یونیفرستی، 1928
  147. عمل (1931)، محمد احمد بتله، دهلی، چاپخانه جید برقی، 1931
  148. غار حرا میں ایک رات، (یک شب در غار حرا) مستنصر حسین تارر ، دهلی، تخلیق کار، 2009
  149. غریب کا حج  (حج فقیر) (1982)، محمد صدیق احمد غریب، بمبئی، کمپانی تاج، 1982
  150. الفوز العظیم (1926)، حبیب الرحمان خان شیروانی، اعظم کراه، چاپخانه معارف، 1968
  151. فیوض الحرمین (1728)، شاه ولی الله دهلوی، لکهنو، کتابخانه شبلی نعمانی. این اثر با نام سعادت کونین، نویسنده مجهول به اردو ترجمه شده و در دهلی، چاپخانه احمدی، 1986میلادی به چاپ رسیده است.
  152. قطره سمندر میں (قطره‌ای در دریا) (1975)، سلیمان سالک، لکهنو، کتابخانه دین و ادب، 1978
  153. کاروان حجاز (1954)، ماهر قادری، دهلی، کتابخانه اسلامی، 2003
  154. گلستان حجاز (1970)، سید بهاءالدین احمد، پنته، Label litho Press، 1973
  155. لبیک، ممتاز مفتی، حیدرآباد، حسامی بک، 2002
  156. لبیک اللهم لبیک (1947)، مولانا محمد ثانی حسنی، لکهنو، کتابخانه اسلام، 2000
  157. لبیک اللهم لبیک (2006)، امیر حمزه، دهلی، Salafi Publications ، 2006
  158. ماه مغرب معروف به شبه الکعبه (1871)، حاجی منصب علی خان، میرت، چاپخانه محب کشور هند، 1871
  159. مرآة العرب یعنی سفرنامه نادر (1902)، نادر علی وکیل، آگره، چاپخانه مفید عام، 1950
  160. مُرَقَّع حجاز (1935)، ابوالقلم خاموش فتح‌پوری، خطی.
  161. مسافر حرم (2006)، عارف عزیز، بوپال، Bhopal Publishers and Printers، 2006
  162. مشاهدات حرم (1958)، مولوی امین احسن اصلاحی، تحقیق مقبول‌الرحیم مفتی، لاهور، دارالتذکیر، 2000میلادی این سفرنامه ابتدا به صورت ماهانه در ماهنامه المنبر فیصل آباد، و سپس به صورت کتاب منتشر شد.
  163. مشاهدات حرمین (2003)، محمد سعود عالم قاسمی، علیگره، Universal Book House،2004
  164. مشیر حجاز(1907)، محمد بشیر احمد خان وارثی، غازی فور، چاپخانه غوثیه، 1907
  165. معین الحجاج (1928)، خواجه معین‌الدین، حیدرآباد، چاپخانه معین، 1347ق/ 1928م.
  166. مکاتیب الحجاز (1972)، سید محبوب رضوی، دیوبند، کتابخانه حنفیة، 1973
  167. مناسک حج و حالات مدینه طیبه (1992)، فاطمه النساء بی‌غم، خطی.
  168. منبع الحرمین (1880)، محمد ایزد بخش قادری، مرادآباد، چاپخانه مطلع العلوم، 1882
  169. میرا پهلا سفر حج (سفر حج من) (1931)، میرزا عبدالحلیم بیگ، خطی.
  170. میرا سفر حج (حج من) (1889)، سبحان الله کوریوری، کورکبور، چاپخانه صلح کل، 1903
  171. میری ڈائری کے چند ورق  (سفرنامه حجاز در چند برگ) (1955)، کاظم علی خان، دهلی، چاپخانه خواجه، 1960
  172. میں حاضر ھوں(من حاضرم) (1990)، وصی اقبال، دهلی، Gilani Publications ، 1998
  173. نسیم حجاز (2000)، عبدالستار اعظمی، جونپور، چاپخانه دارالقلم جامعةحسینیة، 2003
  174. نشاطآبلهپائی (هیجان سفری سخت)، اطهر صدیقی، علیگراه،Aligarh Heritage Publications، 2007
  175. لذة صعاب السفر
  176. نصف صدی قبل کا سفرنامه حج(سفر حج قبل از 50 سال) (1934)، محمد حمیدالدین سنبهلی، لکهنو، حرم، 1991
  177. نگاره حرمین، رفیع‌الدین الزمان، لاهور، مصطفی، 2013
  178. نیل سے فرات تک (از نیل تا فرات) (1962)،  محمد اقبال انصاری، دهلی، کتابخانه برهان، 1962
  179. وکیل الغرباء (1881)، سید وزیر حسین بریلوی، لکهنو، چاپخانه منشی نول کشور، 1884
  180. وہ گلیاں یاد آتی ہیں(به یاد آن کوچه‌ها) (2007)، تابش مهدی، دهلی، ادبیات عالی آکادیمی، 2007
  181. هادی الحجاج (1932)، ابوسعید، محمد عبدالهادی، حیدرآباد، چاپخانه حمایت، 1351ق/1932م.
  182. ہندوستان سے دیار حرم تک(از هند تا حرم) محمد ناظم ندوی، سهارانپور، صفه اکادیمی، 1991
  183. یاد حرم (1999)، خدیجه نثار، خطی.
  184. یادداشت تاریخ وقائع حج (1864)، نواب سکندر بی‌غم، رامپور، کتابخانه رضا، خطی.
  185. یادگار یوسف (1894)، یوسف بن شهاب‌الدین تنگی کر، بمبئی، چاپخانه گلزار حسینی، 1895
  186. یاور حجاج (1902)، آغا شیخ محمد، حیدرآباد، چاپخانه رحمانیه، 1902

یہاں ے کعبہ - کعبہ ے مدینہ  (از هند تا کعبه، از کعبه تا مدینه) (1978)، کلیم احمد عاجز، دهلی، Arshi Publications، 1981



[1] .http://www.farhangeeslamimag.com/fa/module/journal/-865/

1. بطشان، ابراهیم بن محمد (1433ق)، رحلات الحج الهندیة، ببلیوجرافیة، مجلة مکتبة الملک فهد الوطنیة، شماره 18
2. پژوهشکده حج وزیارت (1394ش)،‌ دانشنامه حج وحرمین شریفین، تهران،‌ مشعر.
3. جعفریان، رسول (1395ش)، شانزده سفرنامه حج صفوی و قاجاری، قم، مورخ.
4. حسینی، فاطمه، «خورشید سادات، سفرنامه شیفته»، نشریه الکترونیکی فرهنگ انقلاب اسلامی، شماره 31
5. صاحب اعظمی، اعجاز احمد (2015م)، به طواف کعبه رفتم؛ سفرنامه حج، تحقیق مولوی ضیاءالحق خیرآبادی، خیرآباد، مکتبة ضیاءالکتب، چاپ سوم.
6. نوشاهی، عارف (1391ش)، کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره (هند، پاکستان، بنگلادش)، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
7. واسع، اختر‌(2018م)، تاریخ الجزیرة‌ العربیة و ثقافتها فی ضوء کتب الرحلات الهندیة، با همکاری صهیب عالم، بیروت، مؤسسة الفکر العربی.