کتابی کهن در تاریخ مکه

کتابى کهن در تاریخ مکّه*

محمد على مهدوى راد

در جریان تاریخ نگارى اسلامى، شیوه تاریخ نگارى‏شهرها و آبادیها از پیشنیه بسیار کهنى برخوردار است. و در این میان تاریخ مکه و گزارش حوادث و چگونگى رویدادهاى آن، اهمیت و جایگاه بلندى را به خود اختصاص داده است.

مکه، شهر دیرپاى و دراز آهنگ و گرانقدرى است که از دیرباز مورد توجه ملتها، قومها و نسلها بوده است و به لحاظ پیشینه، از کهنترین آبادیهایى است که بر پهنه زمین شکل گرفته و نسلها و قومهایى را در خود جاى داده است. در دوران اسلامى نیز اخبار مکه و گزارشهاى مربوط به حوادث و جریانهاى گونه‏گون آن، براى مسلمانان از اهمیت ویژه‏اى برخوردار بوده است. اخبار، فضائل، جایگاه بلند، و جنبه‏هاى تاریخى مکه در دوران نقل و نیز دوره تدوین براى مسلمانان به جهاتى گونه‏گون نقش تعیین کننده‏اى داشته است. شناخت دقیق آنچه یاد شد در تفسیر قرآن، درک حقایق آیات الهى، سیره پیامبر، چگونگى بروز و ظهور آئین حق و گسترش آن کارآمد بوده و هست. از این روى از جمله کهنترین آثار مدوّن فرهنگ اسلامى آثارى است که درباره مکه و مدینه نگاشته شده است.

پیشینه این آثار:

گویا کهنترین اثرى که در منابع کتابشناسى و شرح حال نگارى در این باره از آن‏

میقات حج، ج‏3، ص: 266

یاد شده است، کتاب محمد بن عمر واقدى است. واقدى محدثى بزرگ و مورّخى سخت‏کوش بوده است، وى به سال 130 به دنیا آمده و در سال 207 زندگى را بدرود گفته است.[1] کتاب وى با عنوان «کتاب اخبار مکه» براى محققان بعدى دست مایه اخبار و گزارشهاى مربوط به مکه بوده است. پس از وى على بن محمد مدائنى است (135- 225) مدائنى از مورخانى است که تألیفات بسیار گسترده و نگاشته‏هاى گونه‏گونى دارد، از کتاب وى درباره مکّه، ابن ندیم که آثار وى را به تفصیل و به‏گونه موضوعى گزارش کرده است با عنوان «کتاب مکه» یاد کرده است، امّا اکنون از اثر وى درباره مکّه مانند بسیارى از دیگر آثارش، خبرى نیست، باید یادآورى کنم که در بسیارى از منابع دیگر نیز که به آثار و شرح حال وى پرداخته‏اند، از این اثر یاد نکرده‏اند.[2]

پس از کتاب مدائنى باید از اثر گرانقدر و ارجمند، ابى الولید محمد بن عبداللَّه بن أحمد ازرقى، (...- حدود 250) نام برد، با عنوان «اخبار مکه». ازرقى درباره مکه اخبار متعددى دارد، خوشبختانه «اخبار مکه» وى اینک در اختیار است و مورد مراجعه و بهره‏ورى محققان.[3]

زبیر بن بکّار نیز در این باره کتابى تدوین کرده است. او به سال 172 به دنیا آمده، در سال 256 درگذشته است. از اثر وى، سخاوى یاد کرده است،[4] و در منابعى دیگر نیز از آن یاد شده است.[5] امّا در منابع شرح حال وى و برخى متون کتابشناسى و فهرستها که آثار وى را رقم زده‏اند، از آن یادى نیست.[6]

عمر بن شبه (172- 262) نیز از مورخانى است که درباره مکه و اخبار آن کتابى رقم زده است. از کتاب وى با عنوان «تاریخ مکّه» بخارى یاد و نقل کرده است.[7] از وى کتابى با عنوان «امراء مکه» نیز یاد شده است که برخى احتمال داده‏اند هر دو عنوان یک کتاب باشد.[8]

در برخى از منابع از حسن بصرى (م 110) نیز کتابى با عنوان «تاریخ مکه» یاد شده است؛ که‏گویا نسخه‏اى از آن دریکى از کتابخانه‏هاى مصروجود دارد[9]

پس، از آنچه یاد کردیم اثر گرانقدر و عدیم‏النظیر ابى عبداللَّه محمد بن اسحاق فاکهى است با عنوان «اخبار مکه فى قدیم الدهر و حدیثه»، که اینک مورد گفتگوى ماست. کتاب فاکهى اثرى است تاریخى، اجتماعى، جغرافیایى که با استناد به آن، بسیارى از حقایق مربوط به مکه و چگونگى اطراف آن را به دقت مى‏توان بازشناسى کرد. آنچه اکنون در اختیار است بخش دوّم کتاب است که حدود سه هزار گزارش، حدیث و خبر را

______________________________
(1). اندک اختلافى در سال تولد وى در منابع دیده مى‏شود. بنگرید به: الوافى بالوفیات، صلاح‏الدین خلیل بن ابیک الصَفَدى، ج 2/ 238، النجوم الزاهرة فى ملوک مصر و القاهره جمال‏الدین ابى المحاسن یوسف بن تغرى ج 2/ 184، کتاب المغازى للواقدى. ج 1/ 5.

(2). بنگرید به: تاریخ بغداد، ج 12/ 54، معجم‏الأدبا یاقوت حموى، ج 14/ 124، النجوم الزاهره، ج 2/ 259، سیر اعلام النبلاء، ج 10/ 400، تاریخ التراث العرابى، ج 1، جزء 2/ 139، اخبار مکه، ازرقى (مقدمه). یادآورى کنم که درسالمرگ وى نیز در میان مورخان وحدت نظر نیست.

(3). در یکى از شماره‏هاى آینده «میقات» به تفصیل از این اثر سخن خواهیم گفت.

(4). الأعلان بالتوبیخ لِمَنْ ذمّ اهل التاریخ، السخاوى/ 648 چاپ شده در ضمن (علم التاریخ عندالمسلمین)، تاریخ تاریخ‏نگارى در اسلام، ج 2/ 319.

(5). اخبار مکه، للأزرقى (مقدمه)/ 10، اخبار مکه، فاکهى ج 1 (مقدمه)/ 34، بخشهایى از آثار وى‏را فاکهى در کتابش آورده است.

(6). بنگرید به: معجم‏الأدباء، ج 11/ 164، الفهرست/ 123، تاریخ التراث العربى، ج 1 جزء 2/ 147 و ...

(7). تاریخ المدینه المنوره، ج 1 (مقدمه)/ ى.

(8). همان.

(9). همان.

میقات حج، ج‏3، ص: 267

به همراه دارد، بخش اوّل کتاب تا سالها پس از نگارش آن، در اختیار محققان و محدثان بوده است؛ که از نقلها و گزارشهاى آن بهره برده‏اند، و براساس آنها محقق سختکوش کتاب، بخشى از جلد اوّل را بازسازى کرده است که بدان اشاره خواهیم کرد.

اهمیت کتاب:

کتاب فاکهى هماره مورد توجه عالمان و محدثان و مورخان بوده است. بسیارى از آن بهره برده و به جایگاه بلند آن در تاریخ اسلام توجه داده‏اند. ابن حجر عسقلانى که در آثار مختلف خود از کتاب فاکهى فراوان بهره برده است، درباره اخبار مکّه نوشته است: «کتابى است گرانقدر در پنج کتاب».[10]

تقى‏الدین محمد بن احمد فاسى مکّى نیز از کتاب فاکهى در نگارش کتابش فراوان نقل کرده است، مى‏نویسد:

«در کتاب فاکهى مطالب سودمند فراوانى توان یافت که در اثر ازرقى و آنچه ما نوشته‏ایم بدان نمى‏توان دست یافت».[11]

کتاب فاسى اثرى است پر مادّه و سودمند؛ و این اظهار کارشناسانه او به روشنى نشانگر جایگاه بلند کتاب فاکهى و گستردگى مواد و وسعت اطلاعات عرضه شده در آن است.

نکته دیگرى که مى‏تواند اهمیت والاى کتاب فاکهى را نشان دهد؛ معلومات و آگاهیهاى برجاى مانده در صفحات آن است که اینک از منابع اصلى آن به هیچ روى نشانى نیست، محقق سختکوش کتاب، این مجموعه را چنین شناسانده است:

«از کتاب عثمان بن عمرو بن ساج در تاریخ مکه، 47 مورد نقل کرده است،[12] و از کتاب واقدى 26 مورد و از آثار زبیر بن بکّار 143 گزارش آورده است که جز اندکى از آنها در آثار چاپ شده وى نیست».

از کتابى نگاشته ابى عبیده مَعْمَر بن المثنى‏[13] گزارش مربوط به چاهها و اخبار مکه، و از کتاب «فضائل مکه» ابى بکر حُمَیْدى (صاحب سند) 29 گزارش.

فاکهى از برخى از منابع حدیثى کهن نیز بهره برده است که اینک در اختیار نیست، مانند کتاب «الجامع» و «المناسک» ابن جُریح که 248 حدیث با طرق مختلف از آنها نقل کرده است.

از کتاب «الجامع» سفیان ثورى، 108 حدیث و از «الجامع» سفیان بن عینیه، 737 حدیث و اثر، و از کتاب «مصنّف وکیع بن جرّاح 24 حدیث و اثر، و از «سنن موسى بن طارق‏

______________________________
(1). تغلیق التعلیق، ج 5/ 471، این کتاب ابن حجر از آثار مهم و کارآمد اوست بنگرید به: الحافظ ابن حجر عسقلانى، عبدالستّار الشیخ 402- 391 اتحاف القارى بمعرفة جهود العلما على‏الصحیح البخارى/ 76.

(2). شفاء الغرام بأخبار بلد الحرام، ج 1/ 4.

(3). براى آشنایى با وى رک: تاریخ التراث العربى، ج 1 جزء 2/ 201.

(4). بنگرید به: أخبار مکه، ج 1 (مقدمه)/ 33- 35

میقات حج، ج‏3، ص: 268

ابى قرّة، 16 نصّ».

فاکهى تنى چند از مشایخ حدیث خود را در این کتاب یاد کرده و از آثار حدیثى آنها احادیث و آثار نقل کرده است از جمله: از «سنن» سید بن منصور، 11 نصّ، و از یکى از کتابهاى حسین بن حسن مروزى 115 حدیث و اثر، و از «سنن» حسن بن على حُلْوانى 32 نص و از «مسند» محمد بن یحیى بن ابى عمر عدنى مکى 526 خبر و از «مسند» یعقوب بن حمید بن کاسب، 188 حدیث و اثر آورده است.

فاکهى براى تدوین کتاب خود به کتابهاى سیره نیز مراجعه کرده است، و از جمله کتابهاى سیره‏اى که وى از آنها بهره برده و اکنون در اختیار نیست عبارتند از: کتاب عروة بن زبیر أسدى، 5 خبر، «مغازى» موسى بن عقبه 13 گزارش.

افزون بر آنچه یاد شد، فاکهى از کسانى نیز حدیث و گزارش مى‏آورد که نامى از آثارشان نیست، و بدین سان کتاب فاکهى بخش عظیمى از میراث تاریخى، حدیثى را در لابلاى صفحاتش گنجانده و به نسلها و عصرها سپرده است.[14]

کتاب فاکهى در آثار دیگران:

«اخبار مکه» پس از نگارش و نشر، مورد توجه عالمان قرار گرفته است. بسیارى از محدثان و مؤلفان بخشهایى از آن را در آثار خود نقل کرده‏اند، از جمله: ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق حربى در «المناسک»، ابوعمر ابن عبدالبر در «استیعاب»، ابوعبید بکرى در «معجم ما استعجم»، یاقوت حموى در «معجم‏البلدان» و «المشترک وَضْعاً المفترق صَقْعاً»، محمد بن احمد فاسى در «العقد الثمین فى تاریخ البلد الأمین» و «شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام»، ابن حجر عسقلانى در «فتح‏البارى»، «الأصابه»، «تهذیب التهذیب» و «تعلیق التعلیق»، عمر بن فَهْد المکى در «اتحاف الورى بأخبار ام القرى»، «محمد بن عبدالرحمن السخاوى» در «المقاصد الحسنه» جلال‏الدین السیوطى در «الدر المنثور» و «تاریخ الخلفاء» و «الجامع الکبیر»، متقى هندى در «کنزالعمال»، جمال‏الدین بن ظهیرة المخزومى در «الجامع اللّطیف فى فضل مکه و اهلها و بناء البیت الشریف»، «قطب الدین النهروانى در «الأعلام بأعلام بیت‏اللَّه الحرام» و ...

محقق کتاب که از این مجموعه و جز اینها یاد کرده است دقیقاً موارد نقل در این آثار را نیز نشان داده است.[15]

نگاهى گذار به فصول کتاب:

______________________________
(1). همان 35- 33.

(2). معجم‏البلدان، ج 5/ 190 و نیز بنگرید به: لغتنامه دهخدا، حرف م/ 1062.

میقات حج، ج‏3، ص: 269

فاکهى کتاب را بصورت منظم تبویب نکرده است، او عنوانى را مى‏آورد و آنگاه آگاهیهاى لازم درباره آن عنوان را گزارش مى‏کند آنچه اکنون برجاى مانده است از گزارشهاى مربوط به «حجرالأسود» و فضیلت و احکام آن آغاز مى‏شود؛ در ضمن 15 عنوان و 214 حدیث و خبر. در این فصل از «حجرالأسود» چگونگى و پیشینه آن، آداب استلام و زیارت آن، چگونگى استلام زنان، ارتفاع آن از زمین، رکنهاى دیگر و چگونگى آنها، دست مالیدن، بوسیدن و دیگر آداب رکنها سخن رفته است، گزارشهاى این فصل دقیق و در ضمن گزارش‏هاى مطالب تاریخى و اجتماعى مهمى آمده است.

در فصل دوّم (ج 1، 186- 160) از جایگاه «ملتزم» سخن رفته است. یاقوت حموى مى‏گوید:

«ملتزم»، که بدان «مَدْعى» و «المتعوذ» نیز مى‏گویند، مکانى است بین حجرالأسود و درب کعبه ...[16]

در این فصل در ضمن روایات و گزارشهایى، جایگاه «ملتزم» عرضه شده و از اهمیت و فضیلت آن سخن رفته؛ و عظمت دعا خواندن در آن مکان و چگونگى دعاکردن نموده شده، واز کسانى که در این مکان به التجاء تضرّع ایستاده‏اند یادى شده و مطالب سودمند دیگر که در ارتباط با این مسأله بوده است گزارش شده است. این مبحث داراى 76 حدیث و گزارش است.

فصل سوّم (ج 1، 368- 186) که فصلى است بلند با 60 مبحث و 479 حدیث خبر به طواف کعبه و چگونگى آن پرداخته است. کعبه خانه‏اى است دیرپاى که هماره مورد توجه و تقدیس ملتها، قومها و مردم بوده است، طواف آن هماره سنتى بوده است قویم و معمول که در گذرگاه تاریخ تحولاتى در چگونگى انجام و برگزارى آن پدید آمده است. در این فصل به تفصیل از طواف کعبه و فضیلت آن سخن رفته و آداب طواف کردن، و منش بجا آوردن این عبادت عظیم و سازنده نموده شده است. گزارشها و احادیث این بحث بسیار مهم و روشنگر بسیارى از آداب مذهبى، اجتماعى و سنتهاى مردمى قومها و ملتها است. چگونگى طواف کردن، طواف زنان در حالتها و زمانهاى مختلف، چگونگى طواف کسانى که نذر کرده‏اند با حالت و هیئتى ویژه طواف کنند، چگونگى پایان بخشیدن به طواف، طواف به نیابت از زندگان و مردگان، طواف آزادگان و بردگان در دوران جاهلیت، حوادثى که در طواف کعبه رخ داده است، انهدام کعبه و ... با دقت در ضمن احادیث و اخبار بسیارى گزارش شده است و در پایان حدیث: «لا تغزى مکة بعد الفتح» نقل و تفسیر شده است.

______________________________
(1). ج 1/ 470

میقات حج، ج‏3، ص: 270

در فصل چهارم (ج 1، 438- 368) با عنوان «فریضةالحج» در ضمن 17 بحث و 187 حدیث خبر و گزارش به وجوب حج، پرداخته و با تفسیر آیه‏ «وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ» اهمیت این آیین بزرگ الهى را نمایانده و در ضمن عناوین متعددى از مسائل مختلفى چونان: استطاعت، زاد و راحله در حج، حج خردسالان، گام برداشتن در مسیر حج و فضیلت آن، پى‏آمدهاى سوء ترک حج، جایگاه زائر خانه خدا، غفران حاجیان، برترى زائر خانه خدا که حرمت زیارت را پاس دارد در قیامت، سخن رفته است.

این فصل بیشتر جنبه فقهى و اخلاقى دارد و گزارشهاى آن در آگاهى بر فتاوى فقیهان صدر اسلام قابل توجه است. احادیثى که در آداب زیارت و صفاتى که باید زائران بدان متصف باشند در این فصل آمده تنبّه آفرین است، این فصل با طرح ضرورت شتاب در انجام فریضه حج و دورى جستن از سهل‏انگارى درباره آن پایان مى‏پذیرد.

در فصل پنجم که فصل پایانى مجلّد اوّل است (481- 440) به مقام ابراهیم و فضیلت آن پرداخته شده و در ضمن آن از: قیام ابراهیم در مقام، نقشى که بر آن دیده مى‏شود، نشستن در پشت مقام ابراهیم و نماز خواندن در آن و بیعت در بین مقام و رکن و دیگر مسائل مربوط به آن سخن رفته است در لابلاى صفحات این فصل گزارشهاى تاریخى مهم و قابل توجهى آمده است. در این فصل احادیثى درباره حضرت مهدى (عج) دیده شد از جمله این روایت:

«یبایع المهدى بین الحجر و المقام على عدّة اهْل بدر. ثلاثمائة و ثلاثة عشر».[17]

فصل ششم (ج 2، 5- 86) عهده‏دار گزارش چگونگى چاه زمزم، پیشینه آن و جریان تاریخیش در گذرگاه زمان است. در این فصل از چگونگى حفر آغازین و پیدایش زمزم سخن رفته و آنگاه چگونگى بهره‏گیرى از آن در دورانهاى گونه‏گون گزارش شده است. تقدس آب زمزم در نگاه ملتها و حمل آن براى مریضها و استشفاء از آن و سقایت آن از گزارشهاى دیگر این فصل است. نامهاى زمزم، سرچشمه و چشمه‏هاى فرعى آن و چگونگى بناى بَر آن نیز در ادامه این فصل آمده است. چاه زمزم و فضیلت آن و چگونگى حفظ و حراست از آن در حاکمیتهاى مختلف نیز از جمله گزارشهایى است که در این بخش مى‏توان خواند، مجموعه مطالب مربوط به زمزم و جریان تاریخى آن در 19 عنوان و 129 حدیث و خبر سامان یافته است. در دوره‏هاى مختلف تاریخى زمزم و چگونگى سقایت آن نقش تعیین کننده در ساختار سیاسى و اجتماعى نظام قبیله‏اى آن دیار داشته است. این گزارشها در برنمودن جایگاه در مسائل یاد شده مطالب مهمى را در بردارد.

فصل هفتم (ج 2، 86- 209) از فصول مهم کتاب است. این فصل به مسجدالحرام‏

______________________________
(1). اخبار مکه، ج 1/ 41.

میقات حج، ج‏3، ص: 271

پرداخته و از فضیلت و احکام آن سخن گفته است، تحدید حدود دقیق مسجد، چگونگى ساختمان آغازین آن، و افزونیهاى واپسین تا زمان فاکهى در این بخش گزارش شده است. چگونگى نماز در مسجدالحرام، خوابیدن در آن مسجد از دیدگاه عالمان و فقیهان آن روزگار، چگونگى بهره‏گیرى مسلمانان در آن روزگار از مسجدالحرام، فضیلت اذان گفتن در آنجا، یادکرد مؤذّنى که پیامبر در مسجدالحرام تعیین کرد، حکم اعتکاف در آن و احکام انواع تصرّفات در آن و بهره‏گیریهاى از آن در بخشهاى بعدى این فصل آمده است. آنگاه یاد کرد افزونیهاست به ترتیب تاریخ و توصیف دقیق ساختمان مسجد، مسافت و آنچه در میان بوده است، قندیلها، آزینها، مناره‏ها و خانه‏هاى متّصل به مسجد.

این فصل به لحاظ فقهى تاریخى و اجتماعى در تاریخ اسلام و شناختن جایگاه مسجدالحرام در تحولات سیاسى صدر اسلام شایان توجه است.

در فصل هشتم (ج 2، 20- 209) سعى بین صفا و مروه به بحث نهاده شده و از سیر تاریخى این دو کوه سخن به میان آمده، و از آغاز و پایان سعى گفتگو شد و احکام و حدود و چگونگى آندو بدقت گزارش شده است.

در این فصل از بنائى که برفراز صفا و مروه ساخته شده بوده است و از خانه‏هاى متّصل به آن، طواف جاهلیان و اشعار و مطالبى که در ضمن سعى مى‏خواندند، بتهایى که بر صفا و مروه نهاده بودند، مساحت دقیق بین صفا و مروه در ضمن 16 بحث و 17 حدیث و اثر سخن رفته است. گزارشهاى این فصل به لحاظ تاریخى و شناخت برخى از آداب و عقاید دوران جاهلیت، و یکى از نمودهاى اعمال عبادى آنان سعى بین صفا و مروه، سودمند و کارآمد است.

فصل نهم (ج 2، 246- 385 و ج 3، 149- 1) از فصلهاى دراز دامن و بسیار سودمند کتاب است در آغاز این فصل از حدود حرم و چگونگى تحریم حرم سخن رفته و چگونگى نصب نشانه‏هاى این حدود و سیر تاریخى آن گزارش شده است. آنگاه نامهاى مکه است و خلفائى که در آن سکونت گزیده‏اند سخن رفته و از صحابیانى که در آن دیار زندگى را بدرود گفته‏اند یاد شده است از مجاورت مکه و فضیلت شکیبائى بر سختیها و ناگواریهایى که لازمه زندگانى در آن دیار باشد سخن به میان آمده است.

این فصل از جهات مختلف، سیاسى، اجتماعى، فرهنگى حائز اهمیت است. گزارش درگیرى عبداللَّه بن زبیر و آنچه در آن فتنه بر اهل مکّه روا شد از دیگر بخشهاى این فصل‏است.

میقات حج، ج‏3، ص: 272

در صفحات دیگر این فصل از حوادث طبیعى، جریانهاى سیاسى مکه سخن رفته و چگونگى آداب و رسوم ساکنان آن دیار نموده شده است. اخبارى که در این فصل از، بزم و رزم، شادخواریها و غمگساریهاى مردم آن دیار ارائه شده است بسیار خواندنى است، مکه و مردم آن در نگاه دیگران، قداست و اهمیتى که شهرها، آبادیها و قبایل دیگر برمکیان قائل بودند، شعرهایى که در وصف آنها سروده‏اند، زاهدان، قاضیان، عالمان و عابدان و امیرانى که در آن دیار زیسته‏اند، چگونگى قرائت مکّیان و آداب ختم قرآن آنان، چگونگى تلبیه اهل آن دیار در هنگام قرائت چون به «والضّحى‏» مى‏رسیدند، از دیگر گزارشهاى این فصل است.

یادى از جدّه و چگونگى آن، فضیلت بدرود زندگى در آن دیار، یادکرد «بطحا» و «ابطح» و جایگاه آن دقیق در مکه، یادکرد کسانى از اهل مکه که نام و کنیه آنها همگون نام و کنیه پیامبر بوده است در صفحات دیگر این فصل آمده است.

پایان بخش این فصل خطبه‏هایى است که کسانى در اجتماعات مکّه ایراد کرده‏اند، مانند خطبه ابى‏ذر، عتبة بن سفیان حجاج بن یوسف، داود على بن عبداللَّه و ... که درنگریستن به این خطبه‏ها نیز مطالب مهمى از مسائل سیاسى و اجتماعى آن روزگار را در اختیار مى‏نهد.

فصل دهم (ج 2، 208- 157) با عنوان «باب جامع من أخبار مکّه فى الأسلام» ویژه گزارشهایى است در باره مکه و چگونگى اداره آن در جاهلیت و اسلام که برخى از عناوین آن، چنین است: کسانى از والیان مکه که در آن دیار زندگى را بدرود گفته‏اند. والیان مکه از قریش و غیرقریش و برخى از کارها و تصرّفاتشان، قاضیان مکه از قریشیان طائف و سکنى گزیدن قبیله ثقیف در آن و ...

فصل یازدهم (243- 208) فصلى است کوتاه اما لطیف و خواندنى. در این فصل از آغازین‏ها در مکّه سخن رفته است به مثل: اوّلین کسى که درهم و دینار را نقش زد آدم بود (ج 3/ 208) اوّلین کسى که براى سخن گفتن منبر گرفت ابراهیم بود (همان/ 209) و ... محقق کتاب درباره این فصل نوشته است:

این فصل یکى از فصول مهم و لطیف کتاب فاکهى است. وى در جمع و ترتیب این فصل، تلاش وسیعى بکار بسته است، که نشانگر گستردگى آگاهیها و تسلط او بر منابع گونه‏گون است. فاکهى در میان مورّخان مکه تنها کسى که این فصل را پرداخته است، فاکهى در ضمن این فصل 62 حدیث و خبر را آورده است.[18]

فصل دوازدهم نیز فصلى است کوتاه (259- 243) که در آن از احکام شرعى فروش، کرایه و تملکّ خانه‏هاى مکّه و بنیاد نهادن خانه در آن، سخن رفته و از کسانى که‏

______________________________
(1). اخبار مکه، ج 3/ 56.

میقات حج، ج‏3، ص: 273

مى‏توانند در آن دیار خانه بنا کنند و اسکان یابند و یا نمى‏توانند در آن دیار اقامت گزینند در ضمن 41 حدیث گزارش سخن رفته است.

فصل سیزدهم (ج 3، 353- 283) از فصلهاى دراز دامن و بسیار مهم کتاب است. این فصل به لحاظ آگاهیهاى مهم و دقیقى که درباره قبیله‏ها، تیره‏ها و چگونگى سکونت آنان در مکه و مسائل مربوط به آن در اختیار مى‏نهد و ابعاد مربوط به زندگى اجتماعى و قبیله‏اى آن دیار را مى‏نمایاند بسیار شایان توجه است.

محله‏هاى مکّه، محیط زندگى قبیله‏ها، نام خانه‏ها، حوادث تاریخى، خواندنى و شنیدنى بسیارى در این فصل آمده است. از اوّلین کسى که سرزمین آن دیار را بین قبیله‏ها تقسیم کرد و براى هر تیره‏اى محلى ویژه ساخت نیز سخن رفته و به تفصیل خانه‏هاى قبایل و حدود آنها گزارش شده است. به مثل چگونگى خانه‏هاى فرزندان عبدالمطلب با دقت تمام مشخص شده است (ج 3/ 263- 303) در لابلاى صفحاتى که این گزارشها آمده است، فواید تاریخى فروانى توان یافت، حوادثى که در این محلّه‏ها و خانه‏ها افتاده، خرید و فروشهایى که انجام شده، هم‏پیمانان ساکنان این محله‏ها و خانه‏ها، اقدامات مهمى که صاحبان و چهره‏هاى برجسته این قبیله و تیره‏ها بدان همت ورزیده‏اند از جمله مطالبى است که در این فصل آمده است.

پایان بخش جلد سوّم، فصل چهاردهم است (392- 353) که گزارش دقیقى است از حدود مکه و تهامه حکم اخراج مسلمان از مکّه، حکم قاتلى که به حرم پناه برده باشد، درختهایى که قطع و بهره‏ورى از آنها در حرم رواست، چگونگى حکم صدّ در محدوده حرم و کفارّه آن و حیواناتى که مى‏شود در حرم از بین برد و نابود کرد و ...

در فصل پانزدهم (ج 4، 96- 5) از جایگاههایى که نماز در آنها استحباب دارد سخن رفته است؛ و بدین جهت مساجد بسیارى مانند: مسجدى در «دار الأرقم» مسجدى در عرفه، مسجد «کبش»، «بیعت»، «ذى طوى»، «مسجد شجره» مسجدى در «جبل‏النور»، «کوه حراء» مسجدى در نزدیکى «شعب على بن ابیطالب» و ... سخن رفته، و از گورستان مکه در دوران جاهلى و گورستان مهاجران یاد شده است. در ادامه فصل از آثار پیامبر و صحابیان گزارشهایى آمده است، کوهها و سرزمینهاى مکه نیز شناسایى شده است و به مناسبت، یادکرد گورستانها، روایات قابل توجهى درباره زیارت نقل کرده است از جمله:

قال رسول اللَّه- ص-: «زوروا القبور فانّها تذکّرکم الموت».[19]

در ادامه این فصل از وادى «محصّب» و چگونگى آن سخن رفته و حدود آن مشخص‏

______________________________
(1). بنگرید به: معجم‏البلدان، ج 5/ 62، اخبار مکه، ج 4/ 3- 72 (پانوشت)، لغتنامه دهخدا، حرف م ص 938.

میقات حج، ج‏3، ص: 274

شده و آثارى که درباره آن سخن مى‏دارد عرضه شده است. یادآورى کنم که «محصّب» سرزمینى است در مسیر مکّه به منى که در تحدید حدود آن اختلاف است، اهل سنت شب‏زنده‏دارى در آن را پس از بازگشت از منى مستحب مى‏دانند.[20]

فصل شانزدهم (ج 4، 128- 96) عهده‏دار گزارش، چاهها، چشمه‏ها، آبگیرها و استخرهاى مکه است در دوران جاهلیت و اسلام. این فصل نیز به لحاظ اجتماعى، اقتصادى شایان توجه است. چه کسانى چاهها و چشمه‏ها را پى افکنده‏اند، مردم از این آبشخورها چگونه بهره مى‏گرفتند؟ به چه انگیزه‏اى این چاهها کنده مى‏شد؟ قبایل و افرادى که دست به این عمل مى‏زدند از چه جایگاه اجتماعى برخوردار بودند؟ چاه زمزم از چه موقعیتى در میان این همه چاه داشت؟ پس از اسلام چه چاههایى کنده شد و چه آبشخورهایى سامان گرفت و چه چشمه‏هایى جارى گشت؟ به این سئوالها در ضمن گزارشهاى دقیقى پاسخ گفته شده است.

در ضمن آنچه یاد شد، قصّه‏ها، شعرها و سنتهاى گونه‏گون در بهره‏گیرى از چاهها و چشمه‏ها آمده است، که به لحاظ آگاهى از آداب و رسوم و سنتهاى جاهلیان و محیط مکّه بسیار سودمند است.

در فصل هفدهم (ج 4، 246- 129) از راهها، خیابانها، درّه‏ها، سیلابها، و جایهاى تاریخى مکه سخن رفته است فرازها و فرودیهاى مکّه، کوههاى متصّل به حرم، مکانهاى تاریخى که در آن حوادث مهمى اتفاق افتاده است و ... نیز در این فصل شناسانده شده است، چنانکه بارها گفته‏ایم، فاکهى در این کتاب تنها به گزارش جایها و حوادث بسنده نمى‏کند بلکه هر آنچه به‏گونه‏اى در ارتباط با موضوع گزارش باشد مى‏آورد، به مثل در این فصل به مناسبت یادکرد کوهها و قله یکى از کوهها و انتساب آن به یکى از مکیّان، حضور پیامبر- ص- را در آنجا یاد مى‏کند و چگونگى بیعت مردان و زنان با پیامبر را گزارش کرده با دقت محتوى بیعت را مى‏نمایاند. بنگرید:

عبداللَّه بن عثمان بن خثیم مى‏گوید، محمد بن اسود مى‏گفت: در روز فتح مکه پیامبر را دیدم که نشسته، و مردم از خرد و کلان، مرد و زن براى بیعت به سوى آن بزرگوار مى‏آمدند تا به اسلام گواهى دهند. گفت چگونه شهادت مى‏دادند، گفت: انه بایعهم على الایمان با اللَّه والشهادة: لااله الااللَّه: پیامبر از آنان برایمان به خدا و شهادت به اینکه خدائى جز او نیست پیمان مى‏گرفت.[21]

و به مناسبت یادکرد «شعب البیعه» به تفصیل از «بیعت عقبه» و حاضران در آن و چگونگى شکل‏گیرى ماجرا و محتواى بیعت سخن گفته است؛ که به لحاظ تاریخى و شناخت‏

______________________________
(1). اخبار مکه، ج 4/ 137.

(2). العقد الثمین، ج 1/ 310.

میقات حج، ج‏3، ص: 275

زمینه‏هاى هجرت در سیره رسول‏اللَّه- ص- شایان توجه است.

فصل هیجدهم (311- 246) یکسر به منى پرداخته است و مسائل مربوط به آن را به دقت گزارش کرده است. منى فضیلت و جایگاه آن، حدود و احکام آن، چگونگى رمى جمرات، راههاى که بدان منتهى مى‏شود، منزل پیامبر و خلفا در آن، مسجد خیف فضیلت واهمیت آن و مسائل مربوط به آن در عبادت، شب زنده‏دارى و ... احکام رمى جمرات، منى و مسائل آن در آینه ادبیات عرب و مسائل دیگر از جمله مطالب این فصل است.

مسجد «کَبْش» و فضیلت آن و اخبارى که درباره آن آمده است، اوّلین کسى که ریگ افکند، ریگ افکندن ابراهیم- ع- رمى جمرات بعنوان سنتى دیرپاى، دعا و ذکر در حال رمى، گورستان منى و نام دقیق آن، اوّلین کسى که در آن دیار بت نصب کرد، مساحت دقیق پهنا و درازاى منى و مساحت دقیق مسجد منى از دیگر مباحث این فصل است.

جلد چهارم با فصل نوزدهم پایان مى‏پذیرد که به گزارشهاى «مزدلفه» پرداخته است.

(329- 311). در این فصل، از چرایى نامگذارى آن سرزمین به «مزدلفه»، فضیلت و احکام آن، و راههاى که بدان منتهى مى‏شود سخن گفته شده است. گزارشى از قُزَح (کوهى کم ارتفاع در جنوب شرقى مزدلفه، که مشرف به مسجد مشعرالحرام است) مشعرالحرام، مسجد مشعرالحرام، مساحت دقیق بین آن و عرفات از دیگر مطالب عرضه شده در این فصل است.

این گزارشها بسیار دقیق و سودمند است و خواننده با وصفى استوار و تحدیدى ظریف، روبرو است.

فصل بیستم (ج 5، 54- 5) ویژه گزارشهایى است از عرفه و حدود آن، فضیلت و احکام عرفه و چگونگى مسجد آن دیار. فضیلت دعا در عرفه، روزه گرفتن در آن، وقوف پیامبر در آن قبل از هجرت و بعد از آن، از مطالب دیگرى است که در این فصل آمده است.

چرایى نامگذارى آن سرزمین به «عرفه» یادکرد منبر عرفه، مساحت دقیق آن و فاصله‏اش با مسجدالحرام، و به مناسبت یادى از قبر «میمونه» همسر پیامبر و محلّ آن در اطراف مکه نیز از مطالبى است که در این فصل آمده است.

فصل بیست و یکم (106- 57) که واپسین فصل کتاب است به برخى از جایهاى مشهور در اطراف و نزدیکى مکه پرداخته است. مانند مسجد تنعیم فضیلت آن و اخبار مربوط به آن، مسجد جَعْرانه، مسجد حدیبیّه، گزارش عمره‏هایى که پیامبر انجام داده است، شهرها و مناطق و آبادیهاى اطراف مکّه که در حاکمیت والیان مکه مى‏بوده است، جایهایى که پیامبر و اصحابش براى نبرد به آنجاها رفته بودند و ...

میقات حج، ج‏3، ص: 276

نگاهى گذرا به فصول زرّین کتاب فاکهى نشانگر اهمیت کتاب و جایگاه بلندش در تاریخ اسلام، مکه و شناخت جریانهاى صدر اسلام است. اثر فاکهى تنها تاریخ مکه نیست، به نگاه دقیق و تحلیلى «اخبار مکه» تاریخ سیاست، فرهنگ، ادب و باورها و سنتهاى مکه در دوران جاهلى و عهد اسلامى نیز هست. در نگریستن به جنبه مختلف آن نشان مى‏دهد که هیچ محقق، مورخ، فقیه، مفسر، محدث، و دانشورى که در حقایق اسلام به پژوهش و نگارش همت مى‏ورزد از مراجعه بدان بى‏نیاز نیست.

چنانکه پیشتر یادآورى کردیم فاکهى کتاب را فصل‏بندى نکرده است، و فصول یاد شده براساس تقسیم بندى، محقق سختکوش و دقیق‏النظر کتاب است.

ملحقات کتاب:

پیشتر گفتیم که آنچه از کتاب فاکهى عرضه شده است بخش دوّم کتاب است؛ محقق بخش اوّل را که در منابع دیگر پراکنده بوده است استخراج و بازشناسى کرده است. در این بخش که پیوست اوّل کتاب را تشکیل مى‏دهد از:

چگونگى آمدن حضرت ابراهیم به مکّه، چاه زمزم، ماجراى ذبح اسماعیل، چگونگى و جایگاه و زمان آن سخن رفته است. بحث فاکهى در اینجا از این جهت که ذبیح اسماعیل است و نه اسحاق، و توجه دادن به گزارشهاى وارونه اهل کتاب و برنمودن ورود اسرائیلّیات در منابع و آثار اسلامى قابل توجه است.

در ادامه این گزارشها اخبارى از ازدواج اسماعیل با زنى از عمالقه، چگونگى آمدن برخى از قبایل به مکه، چرایى نامگذارى «عمالقه» و گزارشى از پیشینه تاریخى آنها، و یادکرد برخى از قبایلى که در آن دیار سکونت داشتند و پاره‏اى از آداب و رسوم و چگونگى حیات اجتماعى آنها، ارائه شده است.

گزارش برخى از جنگها، روزهاى مهم و مشهور تاریخى، چگونگى «نسیئ» و مسئولان آن، اوّلین بنیادگذار، کعبه و چگونگى ساختمان آغازین آن و نهادن «حجرالأسود» و مسیر تطّور بناى کعبه پس از اسلام تا زمان فاکهى و ... نیز از مطالب این پیوست است.

در پیوست دوّم محقق کتاب، تصاویر زیبایى از وضع امروزى برخى از جایهاى مشهورى را که فاکهى در کتابش آورده عرضه کرده است؛ با توضیحاتى روشنگر از چگونگى آنها و بدین‏سان بگونه‏اى دلپذیر امروز این جایها را به گذشته‏هاى تاریخى آنها پیوند زده است.

میقات حج، ج‏3، ص: 277

در پیوست سوّم، نقشه‏هاى گویایى از مکه و اطراف آن ترسیم شده است بر پایه کتاب فاکهى، این تصویرها وضع مکه و چگونگى آن را در آن روزگار نشان مى‏دهد، از جمله:

1- مکه در قرن سوّم هجرى‏

2- مشهورترین خانه‏ها، جایها و کوههاى مکّه‏

3- چاههایى که در آن روزگار در مکه بوده است‏

4- آبگیرها، حوض‏ها، استخرها و برکه‏ها

5- دیوارها، حصارها، دژها ...

6- راههاى اصلى مکه، پیچها و گردونه راههاى کوهستانى، گورستانها

7- جایهاى تاریخى و مساجد

8- نقشه دقیق ساختمان کعبه، مسجدالحرام و اطراف آن در 272 هجرى به هنگام خلافت مهدى عباسى‏

با آنچه یاد کردیم متن کتاب با تحقیق دقیق گسترده و استوار، محقق آن پایان مى‏پذیرد.

شیوه فاکهى در تدوین کتاب نقل مطالب:

در گزارشگونه‏اى که از فصول کتاب ارائه دادیم تا حدودى شیوه نقل فاکهى روشن شد. اینک اندکى بشرحتر به این مطلب بپردازیم. آنچه اینک در اختیار ماست حدود 3 هزار حدیث و اثر و گزارش را بهمراه دارد. تمام این گزارشها با اسناد عرضه شده است و فاکهى در عرضه این مجموعه آیین نقل حدیث را دقیقاً رعایت کرده است، او گاهى تصریح مى‏کند حدیث را شنیده است (ج 3/ 222) و گاهى نشان مى‏دهد که حدیث را از جایى برگرفته و بر «شیخ حدیث» عرضه کرده است (ج 3/ 160) و دیگرگاه مى‏نمایاند که گزارش را «اجازةً» مى‏آورد. (ج 3/ 174)، در نقلها گاهى قرائنى را مى‏افزاید تا نشان دهد سماع وى قطعى است (ج 5/ 14 شماره 2733) و گاهى به جایى که حدیث را در آن شنیده است تصریح مى‏کند (ج 3/ 134، ج 2/ 135 و ... اگر در کلمه‏اى از خبر تردید کند آن را گزارش مى‏کند (ج 2/ 111) کسانى از محدثان را دیده با این همه نقل روایت را به واسطه دارد در اینصورت بدان تصریح مى‏کند (ج 2/ 303) اگر در سند و یا متن حدیث تصحیفى بیابد آن را تصریح مى‏کند و پس از نقل حدیث بدان تنبّه مى‏دهد (ج 3/ 34، ج 4/ 30 و ...) و گاهى در چگونگى حدیث و صحت و سقم آن اظهار نظر مى‏کند (ج 3/ 160).

میقات حج، ج‏3، ص: 278

پس از این خواهیم گفت که فاکهى در مکّه بدنیا آمده و در آن دیار بالیده و رشد کرده است. بدین سان بخش عظیمى از کتاب را توصیفها و تبیین‏ها بدون واسطه او تشکیل مى‏دهد این وصفها در نهایت دقت و استوارى است. او تنها به نقل آثار و اخبار بسنده نکرده بلکه در جهات مختلف و ابعادگونه‏گون گزارشها به نقد و بررسى و اظهارنظر پرداخته است، این نکته در مباحث فقهى بویژه در مسائل مربوط به طواف، سعى، احرام و وقوف به عرفه ... و تحدید حدود مکانها و جایهایى تاریخى بروشنى پیداست.

ادبیات عرب نیز در این کتاب جلوه عظیم و ستودنى دارد. او در مناسبتهاى مختلف اشعار عرب را عرضه کرده و بدین‏سان پهنه مباحث کتاب را با جلوه‏هاى ادب عربى آمیخته و اثرى ادبى از خود به یادگار نهاده است. تنوع در مصادر و منابع نقل نیز در کتاب فاکهى ستودنى است. با این همه باید یاد کرد که فاکهى به جمع و تبویب اخبار همت ورزیده است و اسناد را به دقت گزارش کرده است تا راه براى ارزیابى در چگونگى نقلها براى محققان واپسین بازباشد.

مؤلف کتاب:

محمد بن اسحاق بن العبّاس فاکهى، از عالمان مورخان و محدثان قرن سوّم هجرى است. از سالزاد وى اطلاع دقیقى در دست نیست، محقق کتاب احتمال مى‏دهد او بین سالهاى 215- 220 در مکّه از مادرزاده شده باشد. فاکهى در مکّه بالید و رشد کرد و فراگیرى دانش را نیز در آن دیار آغاز کرد و از مشایخ مکه فراوان بهره گرفت ولى بدان بسنده نکرد و براى گسترش آگاهیها و تعمیق معلوماتش به دیگر دیارها رفت برکشید و در بغداد، کوفه، صنعا و ...

در محضر مشایخ حدیث زانو زد و از خرمن دانش دانشوران آن شهرها خوشه‏ها چید و بهره‏ها برد.

فاکهى در مکه از جایگاه اجتماعى والایى برخوردار بوده است، این حقیقت را مى‏توان از برخى نقلهاى وى دریافت. او گاه حوادثى را گزارش کرده، و جایها و مواضعى را نشان داده که محدثى عادى بدانها نمى‏توانست دست یابد. گزارش مراسلات بین امراء و وصف دفیق آنها نیز نشانگر آن است که وى در مکانتى بالا قرار داشته است.

محقق کتاب براساس نقلهاى «اخبار مکه» 231 تن از مشایخ فاکهى را فهرست کرده است (ج 1/ 19- 29) که نشانگر سختکوشى و جستجوگرى هوشمندانه فاکهى در فراگیرى دانش و گستراندن اطلاعاتش است.

میقات حج، ج‏3، ص: 279

سالمرگ فاکهى نیز دقیقاً روشن نیست. محمد بن احمد بن على فاسى مى‏گوید:

سالمرگ او را نمى‏دانم اما قطعاً به سال 272 زنده بوده است. 19 این گفته فاسى را بسیارى از شرح حال نگاران نگاشته و پذیرفته‏اند؛[22] امّا بغدادى وفات او را 285 دانسته است بدون اینکه منبع معتمدى براى این قول یاد کرده باشد.[23]

اما محقق کتاب با دقت در نقلهاى کتاب، و گزارشهایى که فاکهى در کتابش آورده است ترجیح مى‏دهد که سالمرگ او بین سالهاى 272 تا 279 باشد.[24]

تحقیق کتاب:

کتاب را عبدالملک عبداللَّه بن دهیش، از نویسندگان و فاضلان سعودى تحقیق، تصحیح کرده و با پانوشتهاى مفصّل در 6 جلد نشر داده است. 5 جلد متن کتاب و پیوستهاى آن و یک جلد ویژه فهارس کتاب. تحقیق کتاب یکى از نمونه‏هاى برجسته، استوار، و عظیم تحقیق علمى متون کهن است، که اکنون با نگاهى گذرا به چگونگى تحقیق وى، نوشته را پایان مى‏دهیم:

1- متن کتاب:

محقق کتاب را براساس تنها نسخه موجود آن تصحیح کرده و براى عرضه متنى استوار و دقیق، این نسخه را با مصادر کتاب و کتابهایى که معاصران وى و عالمان پس از وى تألیف کرده و از آن نقل کرده‏اند و یا مطالب همگون دارند، مقابله کرده است. وى با تنبّع و تحقیق در خور تقدیر و سنجیدن نسخه موجود با آنچه یاد شد آنچه را به صواب دیده در متن آورده و در پانوشتها موارد تحریف، تصحیف واشتباه متن نسخه خطى را نشان داده است.

اسناد کتاب را با مراجعه به منابع رجالى تصحیح کرده و تحریفها، افتادگى‏ها و تصحیفها را زدوده است. چگونگى حدیث را مشخص کرده و دقیقاً یاد کرده است که مثلًا حدیث «صحیح»، «ضعیف» و ... است احادیث، اخبار، آثار و اشعار را تخریج کرده و دقیقاً جایهاى آنها را در منابع نشان داده است.

2- پانوشتها:

در پانوشتها منابع نقل را دقیقاً نشان داده، روایات و اخبار را اگر در منابع مشابه یافته گزارش کرده، گاهى به اختصار راوى را معرفى کرده و به جایگاه وى در رجال‏شناسى اشاره‏

______________________________
(1). هدیة العارفین، ج 2/ 20

(2). بنگرید به: کشف الظنون، ج 1/ 306، معجم‏المؤلفین، ج 4/ 40، الأعلام، ج 6/ 28.

(3). اخبار مکّه، ج 1/ 32.

*. اخبار مکه فى قدیم الدَهْر و حدیثه. تصنیف الأمام ابى عبداللَّه محمد بن اسحاق الفاکهى، دراسة و تحقیق عبدالملک بن عبداللَّه بن دهیش (الطبعة الاولى مکتبة و مطبعة النهضة الحدیثه، مکة المکرّمه، 1407) 2273 ص وزیرى+ تصویر.

میقات حج، ج‏3، ص: 280

نموده است. جایها، حادثه‏ها و واقعه‏ها را اگر در متن به اختصار نهاده شده و دقیقاً معرفى نشده است، معرفى کرده و ضمن توضیح و تبیین دقیق آنچه یاد شد اشتباهات محققان معاصر را در این باره تصحیح کرده است. افزون بر اینها واژه‏هاى دشواریاب را نیز معنا کرده است.

3- فهرستها:

محقق جلد ششم را ویژه فهارس فنى کتاب ساخته است و در این جلد، فهرست آیات، احادیث، اعلام، اشعار، جایها، منابع و موضوعات را آورده است. در فهرست احادیث، احادیث را براساس حروف چیده و آنگاه راوى و جاى آن را در کتاب نشان داده است.

فهرست اعلام را چند بخش کرده است:

1- فهرست راویان در این فهرست مشایخ فاکهى را با علامت (ش) نشان داده است.

2- فهرست رجال واعلامى که در کتاب یاد شده‏اند امّا راوى نیستند.

3- فهرست صاحبان حرفه‏ها

4- فهرست قبیله‏ها و قومها

فهرست موضوعات کتاب نیز براساس الفبا تنظیم شده است و تمام جایها، حادثه‏ها و موضوعات طرح شده در کتاب به دقت فهرست شده است. در فهرست اشعار اوّل اشعار آمده و قافیه و شاعر آن مشخص شده است.

در فهرست منابع، مصادر و منابع محقق کتاب با دقت تمام شناسانده شده است و در پایان فهرست کلى موضوعات مجلدات پنجگانه آمده است.

4- مقدمه کتاب:

محقق مقدمه‏اى نوشته است درازدامن، تحقیقى و بسیار سودمند؛ و در ضمن آن از شرح حال مؤلف و مشایخ و شاگردان وى به تفصیل سخن گفته است.

پیشتر گفتیم از شرح حال دقیق مؤلف در منابع شرح حال‏نگارى اطلاع چندانى در دست نیست محقق کتاب با درنگریستن در متن کتاب، از شرح حال، حدود تولد و مرگ، سفرهاى وى براى فراگیرى دانش، جایگاه اجتماعى و علمى او در قرن سوّم، مشایخ و شاگردانش به تفصیل سخن گفته است. آنگاه به کتاب فاکهى پرداخته و اهمیت آن را نمایانده، و از مصادر و منابع فاکهى سخن گفته و تأثیرش را در آثار بعدى در این باره نشان داده است.

میقات حج، ج‏3، ص: 281

و در پایان مقدمه شیوه پژوهش، تصحیح و تحقیق کتاب را گزارش کرده است. تحقیق کتاب نمونه عینى تحقیقى ژرف، گسترده، دقیق و عالمانه است.