ابعاد و آثار تربیتی زیارت مأثور أهل بیت(علیهم السلام)

مقدمه

آیین زیارت تنها به شیعیان اختصاص ندارد و برادران اهل سنت نیز آن را انجام می‌دهند؛ هرچند فرقه‌ای خاص که خود را از اهل سنّت قلمداد می‌کند، آن را جایز نمی‌داند و به افرادی که این عمل را انجام می‌دهند تهمت کفر زده و قبور و مزار بزرگان را خراب
می‌کند. از طرفی نیز ممکن است به مرور زمان و در طول تاریخ مواردی به آیین زیارت
و آداب آن به نام دین افزوده شده باشد که ناروا یا نامتناسب با آموزه‌های اسلامی است
و چه بسا همین رفتارها بهانه‌ای در دست دشمنان پیروان مکتب اهل بیت: قرار دهد
و موجب اختلافات و درگیری‌های فرقه‌ای درون جامعه اسلامی گردد.

زیارت اهل قبور و اهل‌بیت: مانند هر کار دیگری که انسان انجام می‌دهد تأثیراتی روی خود شخص و اطرافیان او می‌گذارد. این تأثیرها گاهی از لحاظ فردی بررسی می‌شود
و گاهی از لحاظ اجتماعی مورد دقت قرار می‌گیرد و گاهی از لحاظ ایدئولوژیک و دید پیروان دیگر ادیان نسبت به زیارت بررسی می‌گردد.

باید توجه داشت که هر چیزی که آثار مثبتی از طریق انجام صحیح آن عمل دارد، می‌تواند اعمال مضر و منفی در انجام اشتباه یا خرافی آن داشته باشد.

این نوشتار برآن است ابتدا به چرایی انجام زیارات در جهت صحیح اشاره کرده و بیان نماید که از نظر شرع و عقل چرا نباید از این جهت خارج شد و در نهایت ابعاد تربیتی زیارت را از لحاظ شخصی و اجتماعی و نیز تأثیر آن بر افراد خارج از  اسلام بررسی کند و همچنین اثرات منفی و مضر بدعت‌ها و خرافات را در بحث زیارت مورد واکاوی قرار دهد.

از آنجا که زیارت، آداب و رسوم و بایدها و نباید‌های خاص خود را دارد و دارای آثار تربیتی فراوان است، در این جستار مهم‌ترین ابعاد تربیتی زیارت اهل بیت:
و اولیای الهی مورد اشاره قرار می‌گیرد.

1. مفهوم‌شناسی زیارت

کلمة «زیارت» از ریشه «زور» است که معانی متعددی دارد؛ بعضی معنای اصلی آن را «رو برگردانیدن» و «کناره‌‌گیری» دانسته‌اند (ابن فارس، 1404، ج3، ص36) و حتی برخی بیان داشته‌اند اطلاق کلمه «زائر» زمانی که فردی، کسی را زیارت می‌کند از همین باب است؛ زیرا از غیر او روی گردانده است. (مصطفوی، 1368ش، ج‌۴، ص۳۸۴)

بعضی هم «زور» را به معنای قسمت بالای سینه دانسته‌اند (فراهیدی، 1409ق، ج7، ص379؛ جوهری،1407ق، ج2، ص673) و برخی هم آن را به معنای «ملاقات‌کردن»
و «روبروشدن» به کار برده‌اند. (طریحی، 1408ق، ج2، ص304، راغب اصفهانی، 1412ق، ص217) همچنین به معنای «قصدِ کسی‌نمودن» هم آمده است. (فیومی، 1414ق، ص۳۱۵)

در اصطلاح زیارت به «قصدکردن شخص زیارت شده به جهت اکرام و انس گرفتن به او» گفته می‌شود (ر.ک: شهید اوّل، 1417ق، ج2، ص23 ؛ امینی نجفی، 1981م، ج35، ص430؛ طریحی، 1408ق، ج2، ص305)

شاید عنوان «زیارت قبور» برگرفته از آیه دوم سوره تکاثر (حَتَّی زُرتُمُ المَقَابِر) (تکاثر: 2) باشد. این ترکیب در احادیث نبوی9 نیز آمده است؛ برای نمونه در منابع اهل سنت چنین آمده که پیامبرگرامی9 فرمودند: «کنت نهیتکم عن زیارة القبور فزوروها». (ابن حنبل، 1416ق: ج1، ص145؛ نسایی، 1411ق، ج8 ، ص311)

این نکته هم در خور توجّه است که در اصطلاح عرفی، زیارت به معنای «ملاقات‌کردن شخص بلندمرتبه‌ و تکریم و احترام به وی» است؛ مانند جمله «من فلانی را زیارت کردم» یا «من به زیارت شما آمده‌ام».

1ـ2. دلایل انجام زیارت مأثور و دوری از بدعت‌ها و خرافات

در این بخش از دلایل قرآنی و عقلی برای اثبات شایستگی زیارتی که از معصومان: به ما رسیده است استفاده می‌شود.

1ـ2ـ1. قرآن

خداوند متعال در آیه اول سوره حجرات می‌فرماید:

(یَا أیُّهَا ألَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ)

و نیز در سورة نسا آیه 59 می‌فرماید:

(یَا أیُّهَا ألَّذِینَ آمَنُوا أطِیعُوا اللهَ وَ أطِیعُوا الرَّسُولَ وَ اُولِی الأمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ
فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ ذَلِکَ خَیْرٌ
وَ أحْسَنُ تَأْوِیلاً)

در این آیه به مؤمنان و کسانی که ایمان آورده‌اند امر به پیروی از خداوند و رسول می‌کند و در آیه اول سورة حجرات حتی از افراط و تفریط نهی می‌کند و می‌فرماید: از خداوند و رسولش پیشی نگیرید و از آنها در دین و اعمال آن سبقت نگیرید که در این صورت با فردی که از خدا و رسولش عقب بماند و دچار تفریط شود فرقی نخواهید داشت؛ پس انسان باید دقت داشته باشد عین چیزی که از احادیث و روایات در زمینه زیارت به ما رسیده را انجام دهد که راه سقوط پیش نگیرد و به جای خودسازی خودسوزی کند.

همچنین خداوند در آیة 33 سورة احزاب پیامبر را بهترین الگو برای افرادی که به خدا و روز قیامت ایمان دارند معرفی می‌کند و لذا هر کس به بهشت امید دارد
و می‌خواهد به آن برسد باید پیامبر9 را الگو قرار دهد و چون ایشان به تصریح خداوند متعال هیچ حرفی را نمی‌زنند مگر به امر پروردگار که این را در آیه 3 و 4 سوره نجم می‌فرماید: (وَ مَا یَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى * إِنْ هُوَ إِلا وَحْیٌ یُوحَى) در نتیجه هر عمل و حرف و تشویقی که پیامبر9 می‌فرمایند، ناشی از وحی می‌باشد و لاغیر. پس انسان باید از حرف و عمل پیامبر9 پیروی کند و دچار افراط و تفریط نشود؛ چون اگر عملی لازم ‌بود و ثواب می‌داشت باید پیامبر9 انجام می‌داد یا به آن امر می‌کرد که این را در روایات و سیره ایشان می‌دیدیم. پس هرگز نباید از امور مأثور خارج شد که ممکن است دچار لغزش و در برخی موارد گناه شویم.

1ـ2ـ2. عقل

خداوند متعال حکیم است و هیچ عملی را بدون هدف و باطل انجام نمی‌دهد و تمام امر و نهی‌ها از روی مصلحت است ولی ممکن است این متوجه مصلحت نشویم. خداوند متعال اموری را به انسان از طریق پیامبر9 و اولیای خود آموزش داده است که از طریق آن راه سعادت و شقاوت را طی کنند و چیزی جز آن برای پیمودن راه سعادت وجود ندارد.

اگر خداوند متعال می‌خواست که ما اعمالی را انجام دهیم باید از طریقی به ما می‌رساند و اگر نرسیده یا توسط انبیا آموزش داده نشده است نشانه این است که مورد رضای خداوند نیست و درست نیست که زیاده بر آن عمل کنیم. باید توجه کرد که انسان زمانی که خود را عبد دانست باید هرگونه که مولا می‌خواهد عمل کند نه هرگونه که خود می‌خواهد.

هیچ انسان عاقلی نمی‌پذیرد زمانی که می‌خواهی عملی را انجام دهی کاری کنی که مولا به آن امر نکرده است و در مقابل، مولا می‌تواند که عبد را مورد بازخواست قرار دهد و بگوید من چنین عملی را نمی‌خواستم انجام دهی و تو از خواست من تمرد کرده‌ای این خود مورد پذیرش تمام عقلاست. بنابراین در مورد هیچ کاری از نص و بنای عقلا و ... نباید خارج شد.

وقتی شخصی به زیارت معصومان: می‌رود آنها درخواستی برای زیارت خود از شما دارند؛ همان‌گونه که وقتی شما به دیدار بزرگی می‌روید ایشان یک سری درخواست از شما دارند و شرایطی برای ملاقات ایشان موجود است که با انجام آنها رضایت وی را جلب می‌کنید و با تخطی از آن وی را اذیت کرده و ناراحت می‌کنید. در اینجا هم هیچ فرقی نمی‌کند و در مورد زیارت اولیای خدا هم ما توصیه‌ها و نصوصی داریم که در صورت افراط یا تفریط موجبات نارضایتی ایشان فراهم می‌شود.

در این نوشتار به دنبال آن هستیم که آثار تربیتی‌ای که زیارات مأثور دارد را معرفی و آثار سوء بدعت‌ها را نیز روشن کنیم تا با انجام زیارت مأثور هم اجر اخروی و دنیوی داشته باشیم و هم به تربیت خود بپردازیم.

2. ابعاد تربیتی زیارت اهل قبور

2ـ2. آثار اخروی

2ـ2ـ1. سبب تقرب به خداوند

زیارتی که به صورت صحیح انجام شود خود عامل موثری است که انسان را
به پروردگار جهانیان نزدیک کند؛ چراکه شما از شخصی زیارت می‌کنید که برای خداوند متعال عزیز و دارای مقام رفیعی است و باعث افزایش مقام شما در درگاه خداوند می‌شود؛ مانند هنگامی که شخصی برای نزدیک‌شدن به بزرگی خود را به فرزندان وی نزدیک کند و به دلیل آنکه آن بزرگ فرزندان خود را دوست دارد برای آن شخص ارزش و احترام والایی در نظر خواهد گرفت. پس زمانی که انسان به زیارت این اشخاص والامقام می‌رود خداوند به واسطه آنها انسان را به خود نزدیک می‌کند؛ چنان‌که در زیارت جامعة کبیره می‌خوانیم: «مُتِقرِّبٌ بِکُم إلَیه»؛ «به واسطة شما به خدا تقرب می‌جوئیم.»

امام صادق7 می‌فرماید: «از پدرم شنیدم به یکی از دوستانش که از زیارت (قبر امام حسین7) سؤال کرده بود، فرمودند: «با این زیارت قصد تقرّب به چه کسی را داری؟» عرض کرد: قصدم تقرّب به خداست. حضرت فرمودند: «کسی که به دنبال زیارت، یک نماز خوانده و با این نماز قصد تقرّب به خدا را داشته باشد، در روزی که خدا را ملاقات می‌کند بر او نوری احاطه می‌شود که تمام اشیایی که او را می‌بینند صرفاً نور مشاهده می‌کنند.» (ابن قولویه، 1356ش،‌ ص 40)

2ـ2ـ2. نعمت‌های بهشتی

یکی دیگر از آثار اخروی زیارت اهل بیت: کسب ثواب است که این برابر با به دست‌آوردن نعمات بهشت و استحقاق رفتن در آن و دوری بیش از پیش از آتش دوزخ است؛ همان‌گونه که شخصی از امام جواد7 پرسید: پاداش کسی که با انگیزه، به زیارت پیامبرخدا9 می‌رود چیست؟ حضرت فرمودند: «بهشت برای اوست». (همان، ص42)

ابوبصیر نیز می‌گوید: از امام باقر یا امام صادق7 شنیدم که فرمودند: «کسی که دوست دارد محل سکونت و منزلش بهشت باشد، زیارت مظلوم را ترک نکند.» سؤال شد: مظلوم کیست؟ فرمود: «مظلوم، حسین بن علی8 است؛ کسی که به دلیل شوق به آن حضرت و محبت رسول الله9 و فاطمه3 و حبّ به امیرالمؤمنین، امام حسین7، را زیارت کند، خداوند او را بر سفره‌های بهشتی می‌نشاند که با آن بزرگواران هم‌غذا شود، در حالی‌که مردم هنوز در حساب هستند.» (همان، ص269)

همان‌گونه که می‌بینید یکی از راه‌های رسیدن به بهشت و نعمت‌های آن رفتن به زیارت اهل بیت: و احترام گذاشتن به آنها و محبت آنهاست همان‌گونه که خداوند می‌فرماید: (قُل لا أسْأَلُکمْ عَلَیهِ أجْراً إِلا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی) (شوری: 23)

2ـ2ـ3. شفاعت اهل بیت:

هنگامی که شخصی به ملاقات دیگری می‌رود و به وی احترام می‌گذارد شخص زیارت‌شده از روی ادب، احترام و محبت عمل او را جبران می‌کند و این کارش را ارج
می‌نهد؛ اهل بیت عصمت و طهارت: انسان‌هایی وارسته و متخلق به اخلاق حسنه هستند؛ همان‌گونه که خداوند آنها را اسوة حسنه معرفی می‌کند و ایشان در مقابل این عمل
و احترام، وی را مورد توجه خود قرار داده و از شفاعتشان بهره‌مند می‌کنند. (احزاب: 21)

پیامبر خدا9 می‌فرماید: «هر کس برای اعمال حج به مکه برود، سپس مرا در مدینه زیارت نکند من نیز در قیامت به او جفا خواهم کرد و کسی که مرا زیارت کند، شفاعت من نصیبش می‌شود و کسی که از شفاعت من بهره‌مند شود، بهشت بر او واجب می‌شود.» (مشهدی، 1387ش، ص١4٨)

رسول خدا9 در حدیثی دیگر می‌فرماید: «من أتانی زائراً کنت شفیعه یوم القیامة». (کلینی، 1388ش، ج4، ص548) از امام حسین7 نیز نقل شده است که از پیامبر9 سؤال شد: پاداش کسی که تو را زیارت کند چیست؟ رسول الله9  پاسخ فرمودند: «من زارنی حیاً أو میتا أو زار أباک أو زار أخاک أو زارک کان حقاً علی أن أزوره یوم القیامة وأخلصه من ذنوبه؛ هر کس مرا در حال حیات یا پس از آن زیارت کند، یا برادرت یا تو را زیارت کند بر من ذی‌حق می‌شود که روز قیامت او را زیارت کنم و از مجازات گناهانش او را رها سازم». (حر عاملی، 1403، ج10، ص258)

2ـ2ـ4. آمرزش گناهان

همان‌گونه که پیش‌تر بیان شد زیارت دارای آثار فراوانی است که برخی را خدا عطا می‌کند و برخی هم به واسطه اهل بیت: به وی می‌رسد. گناه و بخشش از گناه از هر دو مقوله است؛ چون اولاً توفیق توبه خود از رحمت الهی است و کسی که می‌خواهد توفیق توبه پیدا کند باید خود را به دریای لطف و رحمت الهی برساند و یکی از بهترین و مؤثرترین راه‌های آن نزدیک‌شدن و احترام به اولیای خداوند است و ثانیاً خداوند متعال هم به واسطة اهل بیت: و به خاطر آنها و دعای ایشان در حق فرد گنهکار او را می‌بخشد و می‌آمرزد.

چنانچه امام صادق7 می‌فرماید: «کسی که به زیارت قبر حسین7 برود، در حالی‌که به حق آن حضرت عارف باشد، خداوند متعال گناهان گذشته و آینده‌اش را می‌بخشد.» (ابن قولویه، 1356ش، ص٢6٢)

همچنین فرموده‌اند: امام حسین7 از محضر پیامبرخدا9 پرسید: پاداش کسی که شما را زیارت کند چیست؟ فرمود: «فرزندم! کسی که من را زیارت کند در زمان حیات یا پس از مرگم، یا پدرت را زیارت کند، بر خدای متعال است که او را روز قیامت زیارت کند و او را از گناه برهاند.» (همان، ص40)

2ـ2ـ5. زیارت و یاد روز قیامت

یکی دیگر از آثار معنوی زیارت یاد قیامت و مرگ است؛ زیرا آموزه‌هایی که در آثارِ رسیده از اهل بیت: وجود دارد همواره زندگی پس از مرگ و قیامت را به ما متذکر می‌شوند؛ همان گونه که در زیارت حضرت امام حسین7 به قیامت و مرصاد و ... شهادت داده و واقعیت آنها را تصدیق می‌کنیم.

این‌گونه آموزه‌ها که از طریق دعا و زیارت به ما فهمانده می‌شوند از چند جهت قابل توجه است:

اول؛ شما در هنگام دعا و زیارت توجه دارید که جاودانه نیستید و باید دارفانی را وداع گویید.

دوم؛ خود آن شخص زیارت‌شونده نیز که معصوم است قیامتی در پیش دارد و راه گریزی از آن نیست.

سوم؛ زیارتی که می‌خوانید از زبان یک معصوم دیگر صادر شده است و شما یقین دارید که هم او و هم شما و هم شخصی را که زیارت می‌کنید قیامتی در پیش خواهید  داشت. بنابراین دیدن و زیارت‌کردن او ما را به یاد روز قیامت می‌اندازد. از این رو، پیامبر اکرم9 می‌فرماید: «فانها ... تذکر الاخرة؛ به زیارت قبور بروید که موجب یادآوری روز رستاخیز است». (امینی نجفی، 1977م، ج5، ص166؛ ابن ماجه، 1421ق، ج1، ص501؛ الطهمانی النیسابوری، 1990م، ج1، ص3)

یکی دیگر از آثار زیارت این است که چون مورد لطف خداوند به واسطه اهل بیت: قرار گرفته‌ایم از قیامت و عذاب‌های آن نمی‌هراسیم؛ زیرا خداوند ما را بخشیده و به ما وعدة بهشت داده است، چنانچه رسول خدا9 می‌فرماید: «کسی که من یا یکی از فرزندانم را زیارت کند، روز قیامت به زیارت او می‌آیم و وی را از وحشت‌های آن روز می‌رهانم.» (ابن قولویه، 1356ش، ص4١) همچنین از رسول خدا9 نقل شده است: «کسی که در حال حیات یا پس از مرگم مرا زیارت کند، روز قیامت در همسایگی من خواهد بود.» (همان، ص45)

چقدر زیباست که انسان به درجه‌ای برسد که همراه و همسایه اهل بیت: باشد و چقدر این خاندان کریم هستند که این فرد را همسایه خود قرار می‌دهند و خداوند مهربان است که وی را به بهانه‌ای می‌بخشد.

2ـ3. آثار فردی

2ـ3ـ1. آثار روحی

2ـ3ـ1ـ1. آرامش روح

امام صادق7 به «فضیل بن یسار» فرمودند: «در اطراف شما قبری است [امام حسین7] که هیچ اندوهگینی آن را زیارت نمی‌کند، مگر آنکه حق تعالی حزن و اندوهش را برطرف و حاجتش را برآورده می‌سازد.» (ابن قولویه، 1356ش، ص41)

خداوند متعال یاد خودش را مایة آرامش قلب‌ها و جان‌ها معرفی می‌کند و می‌فرماید: «ألَّذِینَ آمَنُواْ وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛ (همان.) «کسانى که ایمان آورده‌‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرام می‌‌گیرد، آگاه باش که با یاد خدا دل‌ها آرامش مى‌یابد.» (رعد: 28) و این مصداق بارز و کامل آرامش است و چه آرامشی بالاتر از رفتن به ملاقات خلیفة الله و اولیای الهی و چه یادی بالاتر از آن وجود دارد. خداوند متعال ایشان را مایه آرامش قلب‌ و روح قرار داده است و هر کسی که ایشان را زیارت کند این آرامش و رحمت شامل او می‌شود.

پیامبر خدا9 در حدیثی دربارة زیارت امام رضا7 بشارت می‌دهند:

 «به زودی پاره تن من (امام رضا7) در خراسان دفن می‌شود. هیچ اندوهگینی او را زیارت نمی‌کند مگر اینکه خدای تعالی اندوهش را برطرف می‌کند و هیچ گناهکاری او را زیارت نمی‌کند مگر اینکه خدای متعال گناهش را می بخشد.» (ابن قولویه، 1356ش، ص318)

2ـ3ـ1ـ2. زیارت و عبرت‌پذیری

از دیگر آثار ارزشمند زیارت که پیامبر اکرم9 نسبت به انجام آن تأکید فرموده‌اند، عبرت‌گرفتن از سرنوشت دیگران است تا در سایة آن در راه صحیح گام برداریم. پیامبر اکرم9 می‌فرماید: «به زیارت قبور بروید که هر آیینه آخرت را به یاد شما می‌آورد.» (امینی نجفی، 1412ق، ج5، ص168؛ طبرانی، 1431ق، ج23، ص278؛ الطهمانی النیسابوری، 1990م، ج1، ص35)

مشاهده آرامگاه‌هایی که مجموعة بزرگی از انسان‌ها را با تمام تفاوت‌های طبقاتی که داشتند و زمانی بر این کره خاکی می‌زیستند و برخی از بزرگان و افراد بانفوذ و قدرتمند بودند، در برگرفته است و سپس به سرای دیگر شتافته‌اند و دیگر از نفوذ و قدرت آنها خبری نیست و امکان انجام هیچ امر خیر و شری برای آنها وجود ندارد. زیارت، روح حرص و طمع را در انسان کاهش می‌دهد و چه بسا به واسطة نگاه جدیدی که از حقیقت زندگانی دنیا به این وسیله پیدا می‌کند، رفتار او را نیز تغییر داده، وی را متوجه پرهیز از ناهجاری‌ها و ضدارزش‌ها و توجه به ارزش‌های اخلاقی نماید. بنابراین پیامبر اکرم9 این‌گونه به این بخش از اثرِ تربیتی زیارت قبور اشاره می‌فرمایند که در این زیارت عبرت‌هایی نهفته است. (فیض کاشانی، 1411ق، ص28)

2ـ3ـ1ـ3. زیارت و رقت قلب

از دیگر آثار زیارت برای انسان‌ها در این جهان رقت قلب است؛ انسان به صورت طبیعی با توجه به حوادثی که در این جهان می‌بیند و رفتار و کردار خودش که معمولاً آلوده به گناه و خطاست، دچار قساوت قلب می‌شود. از این رو در آموزه‌های اسلامی راه‌های متعددی برای پیشگیری از آن و یا کاهش آن مطرح شده است که یکی از آنها زیارت اهل قبور است.

زیارت اهل قبور از این جهت، موجب رقت قلب است که انسان بر حال رفتگان خود ناراحت می‌شود، گاه گریه می‌کند و از آن عبرت گرفته، در رفتار خود تجدید نظر می‌کند و این امر موجب کاهش قساوت قلب و بلکه رقیق‌شدن آن است. از این رو پیامبر اکرم9 ضمن تأکید بر زیارت اهل قبور که در روایت پیشین مورد اشاره قرار گرفت، می‌فرماید: «فزوروها فانها ترق القلب و تدمع العین و تذکر الاخرة»، «قبور را زیارت کنید که موجب رقیق‌شدن قلب و جاری شدن اشک از چشم و به یاد آخرت‌بودن است». (نسایی، 1411ق، ج4، ص77)

2ـ3ـ2. آثار معنوی

2ـ3ـ2ـ1. زیارت و کاهش دلبستگی به دنیا

یکی از آثار مهم‌ زیارت اهل قبور تذکر مرگ و یادآورى این رخداد
مهم است و این به نوبه خود، موجب بازداشتن انسان از انجام کارهاى زشت
 و ناروا، (قسطلانی‌، 1416، ج3، ص2) سبب انجام اعمال و کردار نیک، (همان، ج31، ص364) سبب بى‌رغبتى از دنیا (همان، ج34، ص423) و زمینه‌ساز عبرت‌آموزى است. (همان، ص252)

به همین دلیل پیامبر اکرم9 ضمن تأکید بر زیارت قبور، آن را موجب زهد می‌داند که همان فقدان دلبستگی به دنیاست؛ چنانچه می‌فرماید: «کنت نهیتکم عن زیارة القبور فزوروها فإنها تزهد فی الدنیا و تذکر الاخرة»؛ «پیش از این شما را از رفتن به زیارت قبور نهی می‌کردم امّا اکنون می‌گویم به زیارت آنها بروید که موجب زهد برای شما در این دنیا و موجب یادآوری روز قیامت است». (امینی نجفی، 1412ق، ج5، ص166؛ نسائی، 1411ق، ج8، ص311؛ ابن ماجه، 1421ق، ج1، ص501؛ الطهمانی النیسابوری، 1990م، ج1، صص5 ـ3؛ ترمذی، 1403ق، ج2، ص259)

2ـ3ـ2ـ2. زیارت و تحکیم رابطه

بر اساس تعالیم آیات و روایات، ارتباط خاصى میان دیار برزخى و قبر خاکى، یعنى بین روح انسان در برزخ و بدن مادى او در قبر خاکى وجود دارد. این ارتباط در اصل از ارتباط روح و روان با بدن مادى که در طول زندگى دنیوى با یکدیگر بوده‌اند، سرچشمه می‌گیرد که با قطع تعلق روح از بدن پس از مرگ به کلى از میان نمى‌رود، بلکه نوعی ارتباط در حدّ پایین‌ترى میان روح برزخى و بدن مادى و خاکى وجود دارد. البته نه در حد و اندازه‌اى که در زندگى دنیوى و در دوران تعلق روح به بدن وجود داشت و نه با آن کیفیت و کمیت، بلکه در میزانى ضعیف‌تر و با کم
و کیفى دیگر.

قبر با عالم برزخى روح، ارتباطى دارد که نقاط دیگر این ارتباط را ندارند و به همین جهت است که علی‌رغم حضور روح در عالمى فوق مادی، در اسلام توجه خاصى به بدن مادى و نقطه‌اى که بدن خاکى در آن قرار دارد، شده است و بر اساس همین ارتباط میان قبر خاکى و قبر برزخى است که در اسلام دستورات و احکام خاصى در باب قبر، تشییع جنازه، کفن، دفن، حرمت قبر، استحباب زیارت قبور، دعا، طلب رحمت و مغفرت بر سر قبور و نظایر آنها وجود دارد. این ارتباط روح با قبر خاکى موجب مى‌شود که بتوان از این طریق، بهتر با روح رابطه برقرار و به او توجه کرد و نیز توجه او را جلب کرد. بدین جهت در روایات تأکید فراوانى بر زیارت قبور، دعا، طلب رحمت و مغفرت و تلاوت قرآن کریم هنگام زیارت قبور شده است. هر چند این آداب در هر جایى براى مردگان خوب است، ولى به دلیل ارتباط قبر برزخى با قبر خاکى بر انجام این آداب در کنار قبرها تأکید شده و از استحباب بیشترى برخوردار است.

از طرفى ارواح نیز بر اساس این ارتباط با بدن مادى و قبر خود از حضور مؤمنان مسرور و مبتهج مى‌شوند. امام صادق7 مى‌‌فرماید:

«قسم به خداى متعال، مردگان رفتن شما را مى‌‌دانند و با حضور شما مسرور مى‌شوند و با شما اُنس مى‌گیرند و بهره‌‌مند مى‌‌شوند.» (حر عاملی، 1403ق، ج2، ص8)

اهمیت این موضوع وقتی بیشتر روشن می‌شود که ملاحظه نماییم، امام صادق7 در مورد زیارت اولیا و ائمه اطهار: می‌فرماید: «إِنَّ لِکُلِّ إِمَامٍ عَهْداً فِی عُنُقِ أَوْلِیَائِهِ
وَ شِیعَتِهِ وَ إِنَّ مِنْ تَمَامِ الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ وَ حُسْنِ الْأَدَاءِ زِیَارَةَ قُبُورِهِمْ» ؛ «هر یک از اولیا
و ائمه بر گردن پیروان و شیعیان خود عهد و پیمانی دارند که وفای کامل به آن پیمان در گرو زیارت قبور آنان بعد از وفات آنهاست.» (حر عاملی، 1403ق، ج2،  ص10)

2ـ3ـ2ـ3. زیارت و ذخیره آخرتی برای اموات

یکی از آثار زیارت قبور مؤمنان بهره‌مندی آنها از ثواب اعمالی است که بر سر مزارشان انجام می‌دهیم از قبیل خیرات و خواندن قرآن و ادعیه‌ای که در این زمینه وارد شده است. در روایات متعددی آمده است که وقتی پیامبر9 وارد بقیع یا بر سر مرقد شهدای احد و یا سایر موارد مشابه می‌شد، برای آنها دعا می‌فرمود و بر آنها سلام می‌داد. قطعاً این سلام‌دادن و دعاکردن برای آنها منشأ اثر بوده و در آمرزش
و بخشیدن آنها مؤثر بوده است؛ و گرنه پیامبر9 کار عبث و غیر مفید را هرگز انجام نمی‌دادند. از این رو، ما نیز هنگام زیارت باید برای آنها دعا و استغفار کنیم تا اموات
و برادران ایمانی ما از پاداش این اعمال بهره‌مند شوند.

در روایت است که امام صادق7  فرمود:

«لَا تَدَعْ إِتْیَانَ الْمَشَاهِدِ کُلِّهَا... وَ مَشْـرَبَةِ أُمِّ إِبْرَاهِیمَ... وَ قُبُورِ الشُّهَدَاءِ وَ مَسْجِدِ الْأَحْزَابِ وَ هُوَ مَسْجِدُ الْفَتْحِ ِ قَالَ وَ بَلَغَنَا أَنَّ النَّبِیَّ9 کَانَ إِذَا أَتَى قُبُورَ الشُّهَدَاءِ قَالَ: السَّلَامُ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّار».

«از رفتن به مشاهد شریفه... مشربه ام ابراهیم ... و قبور شهدا و مسجد احزاب که مسجد فتح است، غافل مشو. سپس فرمود: که به ما رسیده است که پیامبر9  وقتی برای زیارت سر قبر شهدا حاضر می‌شد می‌فرمود: السَّلَامُ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ» (شیخ طوسی، 1365ش، ج6، ص17).

همچنین علی بن هلال از امام رضا7 نقل می‌کند که فرمود:

«مَنْ أَتى قَبْرَ أَخِیهِ، ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَى الْقَبْرِ، وَ قَرَأَ «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِى لَیْلَةِ الْقَدْرِ» سَبْعَ مَرَّاتٍ، أَمِنَ یَوْمَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ...»؛

 «هرکس به زیارت قبر برادرش آید و هفت مرتبه «انا انزلنا» بخواند در روز قیامت در امان خواهد بود». (حر عاملی، 1403ق، ج2، ص881)

2ـ3ـ2ـ4 . زیارت و تصدیق توحید و نبوت

ذکر و یاد خدا و تسبیح او هنگام زیارت و گفتن «سُبْحَانَ اللَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ
وَ الْحَمْدُ لِله» ... و خواندن ادعیه و زیارات قبور از قبیل دعای «السَّلَامُ عَلَى أَهْلِ لَا إِلَهَ إِلَّاالله ...» که از آغاز تا پایان اقرار به توحید و جایگاه با عظمت خداوند متعال است و به‌عنوان آرزویی بلند برای مؤمنان مطرح می‌شود، آموزه‌های توحیدی را در ذهن انسان تحکیم می‌بخشد. همچنین با دیدن قبور بزرگانی که بعضاً افرادی قدرتمند بودند، انسان به یاد قدرت لایزال الهی می‌افتد.

در روایات آمده که هنگام تصمیم برای زیارت امام حسین7 ، انسان غسل نموده و این دعا را که سراسر آن آموزش توحید و تأکید بر آن است بخواند:

«اللَّهُمَّ طَهِّرْنِی وَ طَهِّرْ قَلْبِی وَ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ أَجْرِ عَلَى لِسَانِی ذِکْرَکَ وَ مِدْحَتَکَ وَ الثَّنَاءَ عَلَیْکَ فَإِنَّهُ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِکَ وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ قِوَامَ دِینِی التَّسْلِیمُ لِأَمْرِکَ وَ الِاتِّبَاعُ لِسُنَّةِ نَبِیِّکَ وَ الشَّهَادَةُ عَلَى أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ .... اللَّهُمَّ إِنِّی إِلَیْکَ وَجَّهْتُ وَجْهِی وَ إِلَیْکَ فَوَّضْتُ أَمْرِی وَ إِلَیْکَ أَسْلَمْتُ نَفْسِی وَ إِلَیْکَ أَلْجَأْتُ ظَهْرِی وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ لَا مَنْجَى وَ لَا مَلْجَأَ إِلَّا إِلَیْکَ تَبَارَکْت‌...».

 «پروردگارا! من و قلب مرا پاک نما، گشایشی در سینه من ایجاد کن، بر زبان من ذکر و ستایش و ثنای تو را جاری کن زیرا هیچ قدرتی بدون اراده تو وجود ندارد. من می‌دانم که قوام و هستی دین من بر تسلیم نسبت به دستورات تو و پیروی از سنت فرستاده تو و شهادت بر تمام پیامبران پیشین و فرستادگانت استوار است... پروردگارا! من رو به سوی تو آورده‌ام و امور زندگی خود را به تو واگذار نموده‌ام، خود را تسلیم تو کرده و برخوردار از پشتیبانی تو می‌دانم و بر تو توکل می‌کنم؛ زیرا هیچ پناهگاه و نجات‌بخشی جز تو نیست.» (ابن قولویه، 1356ش، ص3)

این دعا بسیار پر معنا و دارای مضامین اعتقادی بلند است و در واقع واقعیت‌هایی را برای انسان توصیه می‌نماید:

الف) تطهیر قلب انسان قبل از حرکت به قصد زیارت از تمام آلایش‌ها به‌ویژه آلودگی از کفر و شرک و گناه و سایر آلودگی‌های معنوی؛

ب) توجه‌دادن انسان به توحید و دستورات برخاسته از آن؛

ج) یاد خدا از آغاز و در طول زیارت و توجه به جایگاه با عظمت او؛

د) اطاعت خدا و بندگی وی و آمادگی برای به‌جاآوردن کامل آداب بندگی.

2ـ3ـ2ـ5. زیارت اولیا و آشنایی با آموزه‌های اسلامی

یکی از آثار زیارت ـ به‌ویژه خواندن زیارت مأثوره ـ آشنایی زائر با آموزه‌های دینی و اصول اعتقادی است. ادعیه و زیارت‌های منقول از معصومان لبریز از تعالیم دینی و باورهایی است که یک مؤمن و پیرو اهل بیت: باید داشته باشد؛ زیرا
اگر این زیارت‌ها با تأمل و دقت خوانده شود، قسمت عمده‌ای از آن باورها را
تأمین می‌کند. چرا که در بسیاری از جمله‌های آن اعتقاد به خدا، نبوت، امامت
و مسائل مربوط به آنها و روز قیامت و امثال آنها و اعتراف به وحدانیت و قدرت خدا مطرح می‌شود.

به‌عنوان نمونه در بخشی از زیارت حضرت رسول9 چنین می‌خوانیم که:

«فَإِنِّی أَشْهَدُ فِی مَمَاتِی عَلَى مَا أَشْهَدُ عَلَیْهِ فِی حَیَاتِی أَنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ وَ أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ أَوْلِیَاؤُکَ
وَ أَنْصَارُکَ وَ حُجَجُکَ عَلَى خَلْقِکَ وَ خُلَفَاؤُکَ فِی عِبَادِک».

«من بعد از مرگم همچنان که در زمان زندگانیم شهادت می‌دهم که تو (خداوند)، خدایی هستی که جز تو الهی وجود ندارد، تو یگانه و بدون شریک هستی و شهادت
می‌دهم که محمد عبد و رسول توست و شهادت می‌دهم که ائمه از اهل بیت او اولیای تو، یاران تو، حجت‌های تو بر بندگانت و جانشینان تو در میان بندگانت هستند.» (ابن طاووس، 1409ق، ج2، ص608 ؛ مجلسى‌، 1403ق، ج97، ص187)

چنانکه ملاحظه می‌کنید، این فقره زیارت و نیز اغلب زیارات و ادعیه مربوط به زیارت دارای چنین مضامین بلندی است که مطالعه آنها با تأمل انسان را با باورهای دینی آشنا می‌کند.

2 ـ 4. آثار اجتماعی

2ـ4ـ1. آثار زیارت بردیگر پیروان ادیان

یکی از آثار زیارت اهل بیت: شناساندن این بزرگواران به سایر افراد است که با معارف و افکار و حالات آنها آشنایی ندارند؛ زیارت خود می‌تواند مدرسه و دانشگاهی باشد که افرادی که در ظلمات خود فرو رفته‌اند خارج کند و آنها را با روشنایی حقیقت آشنا سازد.

زمانی که پیروان دیگر مذاهب احترام و توجه مومنین را به این بزرگواران مشاهده می‌کنند جرقه‌ای در ذهن آنها زده می‌شود که باعث می‌گردد که پرسش از احوال و دلایل اعمال مؤمنان شروع شود و آرام‌آرام محبت ایشان را در دل خود حس می‌کنند و به سوی مذهب و دین اسلام جذب می‌شوند و باعث می‌شود که دید جدیدی نسبت به مسلمانان پیدا کنند.

2ـ4ـ2. فرصت آشنایی مردم با آرمان‌ها

زیارت فرصتی است که مردم با آرمان‌ها و شخصیت‌های بزرگان دین آشنا شوند و گرد فراموشی را از ذهن بزدایند؛ زیرا انسان به راستی فراموشکار است و باید همواره به وی یادآوری شود. زمانی که آدمی در دنیای خود غرق می‌شود و گرد فراموشی بر دلش می­نشیند چه چیزی بهتر و بیشتر از الگوها و انسان‌های کامل می‌تواند آنها را راهنمایی کند.

انسان موجودی اجتماعی است و همواره دوست دارد که به پیروی از دیگران بپردازد و رفتار آنها را پیروی کند و اگر کسی این قوانین و رفتار را بشکند دچار هنجارشکنی و آسیب می‌شود و چه الگویی بهتر و بالاتر از اهل بیت: آنها که گناه نمی‌کنند و در خلق خود بهترین هستند و دارای خُلق عظیم هستند و نیز خداوند آنها را اسوة حسنه معرفی می‌کند و به پیروی از آنها فرمان می‌دهد و این مهم جز با زیارت و یادآوری آرمان‌ها و اهداف آن بزرگواران پیش نمی‌رود و بهترین و بزرگ‌ترین اثر را فقط زیارتی دارد که خود ایشان به صورت الگو برای ما به یاد گار گذاشته‌اند و ما باید این الگوها را الگوی زیارت خود قراردهیم.

نتیجه‌گیری

در این مقاله بعد از آنکه به چرایی انجام زیارات در جهت صحیح اشاره شد
و اثرات منفی و مضر بدعت‌ها و خرافات در بحث زیارت مورد واکاوی قرار گرفت، نتایج زیر حاصل شد:

1. تقرب به خداوند، نعمت‌های بهشتی، شفاعت اهل بیت: ، آمرزش گناهان و یاد قیامت از آثار اخروی زیارت محسوب می‌شود.
2. با توجه به آیات قرآن و روایات، آثار فردی زیارت در دو بُعد؛ آثار روحی (از جمله آرامش روح، عبرت پذیری، رقت قلب و...) و آثار معنوی (مانند کاهش دلبستگی به دنیا، تحکیم رابطه، ذخیرة آخرتی برای اموات، تصدیق توحید و نبوت و آشنایی با آموزه‌های اسلامی) تجلّی پیدا می‌کند.
3. یکی از آثار اجتماعی زیارت اهل بیت: شناساندن این بزرگواران به سایر افراد
   و پیروان ادیان می‌باشد که با معارف و افکار و حالات آن‌ها آشنایی ندارند؛ همچنین زیارت فرصتی است که مردم با آرمان‌ها و شخصیت‌های بزرگان دین آشنا شوند.