مسجد و نقش آن در تامین امنیت فردی و اجتماعی

مقدمه
ستایش بی ­آلایش و حمد فرخنده، تنها خداوندگار را سزد و درود او برای خاتمه ­بخش سلسلة پیغمبران و رسولان، حضرت محمّد مصطفی (صلی الله علیه و آله) و خاندان گرامی­، اصحاب و پیروان نیکویش تا روز واپسین زیبد.
بر هیچ مسلمانی پوشیده نیست که مسجد به منزلة بوستان ایمان، پشتیبان کیان امت اسلامی و هستة مرکزی جوامع مسلمان است. مساجد نقش مهم خود را از زمانی آغاز کردند که پیامبرخدا، حضرت محمّد مصطفی (صلی الله علیه و آله) نخستین مسجد را در مدینة منوره بنا نهاد و این نقش آفرینی تا دوران خلفا ادامه یافت؛ آنگاه که امپراتوری اسلامی اندک اندک به سوی فروپاشی روی نهاد.
مساجد در آغاز، محلی برای علم­ آموزی بودند ـ مکانی برای برگزاری حلقه­ های دانش اندوزی ـ که در آن میراث نبوت را از منابع اصلی تبادل می کردند. افزون بر این، مساجد پایگاهی بود برای ترویج اسلام و فتوحات اسلامی، تا جایی که پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله) نیز آن را مرکز تشکیل دولت بزرگ اسلامی خویش قرار داد.
مسجد به منزلة کانون ومحوری بود که زندگی مسلمانان در جنگ و صلح، در امور روزمره و در مواقع اضطراری، همواره پیرامون آن جریان داشت. گویی این مکان مقدس هم مدرسه است، هم دادگاه و هم محل گردهمایی و رایزنی دربارة امور مسلمانان؛ از این رو، می ­توان گفت مسجد تأثیر چشمگیری در پیشبرد زندگی مسلمانان و جهت دهی به آن داشته است.
مسجد در عصر پیامبر، نقش خود را در تمام عرصه­ های زندگی به صورت کامل ایفا کرد؛ از آموزش امور دین به وسیلة صحابه گرفته تا آماده سازی و مدیریت لشگر و امضای توافق­نامه­ ها و استقبال از میهمانان و فرستادگان و هیأت­ های اعزامی دیگر کشورها و مدیریت قضایی و امور دولت و حکومت. این ایفای نقش به اندازه ­ای پررنگ و جدی بود که تقریباً هیچ کاری ـ جز در موارد نادر ـ در خارج از مسجد پیگیری نمی ­شد. نقش­ آفرینی مسجد تا زمان خلفا و بعد از آن نیز ادامه داشت تا آنگاه که فتوحات اسلامی روز افزون و دولت اسلامی گسترده شد و مسلمانان بر امور گوناگون کشورهای فتح شده نظارت کردند. اینجا بود که نهادهایی را تأسیس و به امور دولت، حکومت، دادرسی و ... نظارت ­­کردند و اکنون متأسفانه از نقش مسجد کاسته شد و تنها منحصر به اقامة نماز، خطبة نماز جمعه، نمازهای عید و برخی درس­ ها و موعظه ­ها گردید، البته امروزه برخی از وظایف خود را بازیافته و در برخی از کشورهای اسلامی می­ بینیم که مساجد به محلی برای برپایی فعالیت­ هایی گوناگون تبدیل شده ­اند.
بی شک، مسجد همواره در اسلام نمادی برای جامعیت باقی خواهد ماند؛ چرا که به کلیة مراجعات دینی و دنیایی مردم پاسخ می‌دهد. شیفتگان دانش و علم و فتوا که از مسجد یاری می‌خواهند و پویندگان امور دنیایی که بدان پناه می‌برند، گمشدة خود را در آن می‌جویند و به هدف خود دست می‌یابند. هرچند زمینه‌های فعالیت‌های مختلف و نهادهای مستقل به وجود آید، اما مسجد همچنان نخستین نماد اسلام باقی خواهد ماند.
مسجد و اهمیت آن در اسلام
مسجد، تنها محلی برای به پاداشتن نماز نیست؛ بلکه از آنجاکه فعالیت­ های بسیاری در آن متمرکز می­ شود، نقشی به غایت مهم دارد. مسجد محل گردهمایی مردم، استقبال از فرستادگان دیگر بلاد، دیدار اصحاب، محل برگزاری حلقه­ های عبادت و علم آموزی و به طور کلی کانونی برای انجام امور بسیار مهم بوده است. همین اهمیت مسجد نیز باعث شد که نخستین اقدام پیامبر (صلی الله علیه و آله) پس از هجرت به مدینة منوره، ساخت مسجد باشد. دانشگاهی که اصحاب و یاران در آنجا همه چیز را از حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) می­آموزند و در نهایت از آن فارغ ­التحصیل می­ شوند.
مسجد محل برگزاری نماز جماعت و جمعه بوده و هر جاکه در آن نماز می­ خواندند به منزلة مسجد شمرده می ­شد. پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) فرموده ­ا ند:
«فُضِّلْنَا عَلَى النَّاسِ بِثَلاَثٍ: جُعِلَتْ صُفُوفُنَا کَصُفُوفِ الْمَلاَئِکَةِ وَجُعِلَتْ لَنَا الأَرْضُ کُلُّهَا مَسْجِدًا وَجُعِلَتْ تُرْبَتُهَا لَنَا طَهُورًا إذَا لَمْ نَجِدْ الْمَاءَ».1
«ما و امت ما، نسبت به دیگر مردمان، در سه چیز برتری یافته ­ا یم؛ صفوف ما مانند صفوف فرشتگان است. همه جای زمین برای ما به منزلة مسجد است. اگر آبی برای وضو نیابیم، همة خاک ­های زمین برای ما مطهر و پاکیزه ­اند.»
بر اساس حدیث بالا، هر مکانی که در آن نماز به پا شود، مسجد خوانده می­ شود، گرچه اسم مسجد خاص ­تر از دیگر مکان­ ها است.
اسلام، این دین مبین، به مسجد و ساخت آن اهمیت فراوان می ­دهد. از این رو، پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) در تشویق و ترغیب مردم به ساخت مسجد فرموده است:
«مَنْ بَنَى مَسْجِدًا لِله بَنَى اللهُ لَهُ بَیْتًا فِى الْجَنَّة».2
«هر کسی برای خدا مسجدی بسازد، خداوند متعال در بهشت خانه ­ای برای او خواهد ساخت.»
همچنین در تبیین فضیلت و جایگاه مساجد نزد خداوند می­ فرمایند:
«أَحَبُّ الْبِلَادِ إِلَى الله تَعَالَى مَسَاجِدِها ، وَأبْغض الْبِلَاد إِلَى الله أَسوَاقهَا».3
«مساجد، محبوب­ترین مکان ­ها، و بازارها ناخوشایندترین مکان ­ها نزد خداوند متعال است.»
مسجد در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) و بعد از او، برای اصحاب، مرکز حکمرانی، توجیه و تربیت، مکان فعالیت و نشاط، محلی برای دیدار و مصالحه، مرکز صدور فتوا، پند و سفارش و کانونی برای رأی­ گیری و نظر خواهی از مردم بوده است. اطلاعیه ­ها از آنجا منتشر می ­شد و اوامر و دستورات از آنجا تنفیذ می­ گشت. مسجد به عنوان پیوند دهندة زندگی فانی دنیا با زندگی باقی آخرت به شمار می ­آمد.4
مسجد در اسلام یک جامعة متکامل، منسجم، متحد و هم­بسته است. مسجد، عرصه ­ای برای فعالیت اجتماعی، مرکزی عملی و مدرسه ­ای برای آموزش است. مسجد تریبون نشر پندها و عبرت­ ها به شمار می ­رود و در آن پرورش جسم صورت می­ گیرد؛ زیرا مؤمنِ قوی نزد خداوند متعال بهتر و محبوب­تر از مؤمن ضعیف است. یکی از نقش ­های مسجد در اسلام، محل پذیرایی از میهمانان و اقامت مسافران است. عقدنامه ­ها در مسجد نوشته و امضا می­ شوند و در آن به اختلافات مردم رسیدگی می­ شود و عدالت حکمفرما می ­گردد. نیازمندان در مسجد نیاز خود را برطرف می­ کنند و توانگران در آن به مقاصد خود می ­رسند. در مسجد سربازان شجاع پرورش می­ یابند و ضعیفان در آن از نابودی نجات پیدا می­ کنند. مسجد به عنوان نمونة کوچک شده ­ای از جامعة اسلامی است که در آن دل­ ها و فکرها به هم نزدیک می­ شوند و جان ­ها و قلب­ ها با یکدیگر متحد می­ گردند و پیوندهای محبت و الفت میان مؤمنان مستحکم می­ شوند.
فلسفة وجود مسجد در اسلام را می ­توان اینگونه توصیف کرد: مسجد به منزلة کوره ­ای است که برای ذوب کردن جان­ ها، تصفیه نمودن لذت­ های دنیا، از بین بردن اختلافات طبقاتی و عنوان­ های قراردادی، دریدن پرده ­های کبر و خودپرستی و آزادی از یوق تسلط شهوت­ ها و هواهای نفسانی، ضروری به شمار می ­رود. انسان با آبدیده شدن در این کوره، شایستگی ملاقات خالصانه و بی پیرایه با معبود خویش در محراب بندگی صادقانه را کسب می ­کند. مسجد تنها مکانی است که جان و دل انسان را صیقلی می ­کند و چنین تحولی در انسان ایجاد می­ نماید. مکانی که انسان به مُهر بندگی خداوند عز وجل ممهور و مزین می ­گردد.5
مسجد از جایگاه والایی در اسلام برخوردار است. جایگاهی که نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) با ساخت مسجد در ابتدای تأسیس جامعة اسلامی در مدینة منوره، آن را تبیین کرد. پیامبر عظیم الشأن (صلی الله علیه و آله) با این اقدام هوشمندانة خود مسجد را به عنوان رکن اصلی تشکیل جامعة اسلامی شناساند. ایشان به سرعت اقدام به ساخت بنای مسجد کرد. اصحاب و یاران خویش را نیز به تعجیل در این کار فراخواند و از آن­ها خواست تا زمان به پایان رسیدن بنای مسجد، مشغول کار دیگری نشوند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) بعد از پایان مراحل ساخت مسجد، به تبلیغ و رسیدگی به امور مسلمانان در این مکان مقدس مشغول شد. مسجد برای ایشان جایگاه رفیع علم و تربیت، تبلیغ دین، تعیین فرماندهان نظامی، ادارة امور لشگریان و دیگر امور جامعة اسلامی بود. اگر چه امروزه در پی تشکیل سازمان­ ها، نهادها و مؤسساتی مانند تالارهای پذیرایی، اتاق­های فرماندهی نظامی و... که بخش زیادی از وظایف یادشده را به عهده گرفته ­ا ند، نقش مسجد در به پاداشتن نماز و سخنرانی منحصر شده است؛ اما هنوز مساجد ما وظیفة پرورش روحی و اخلاقی مسلمانان را به عهده دارند. امروزه مساجد پایگاهی برای پاسخگویی به سؤالات شرعی و پرسش ­های دینی و دنیایی مردم هستند.
با این­که جای جای زمین برای مسلمانان پاک و مطهر شده و شایستگی اقامة نماز را دارد، اما اسلام بر وجود مسجد با صحن­ ها و رواق ­های ساده و بی پیرایه تأکید فراوان دارد تا کانونی برای انجام بسیاری از فعالیت­ های بشر دوستانه باشد.6
مسلمانان نیز با علم به جایگاه با اهمیت مسجد در اسلام، به آن توجه ویژه ­ای نمودند. آنان در عنایت به مسجد از پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) الگو گرفتند و از سنت ایشان پیروی کردند؛ از جمله نماد­های توجه به مسجد می ­توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. نظافت مساجد
اسلام به نظافت مساجد و جلوگیری از آسیب دیدن آن اهتمام ویژه ­ای دارد. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در این باره ­فرموده ­ا ند:
«مَنْ أَخْرَجَ أَذًى مِنَ الْمَسْجِدِ بَنَى اللهُ لَهُ بَیْتًا فِى الْجَنَّة».7
«هر کس از رسیدن مکروه یا ضرر و زیانی به مسجد جلوگیری کند، خداوند برای او خانه ­ای در بهشت بنا می ­کند.»
در روایتی نقل شده است که فردی اعرابی در مسجد بول کرد. پیامبر وی را از این کار نهی نموده، فرمودند: «مسجد محل عبادت و ذکر است و شایستة این عمل زشت نیست.»
اسلام توجه به مساجد را در چارچوب نظافت، پذیرایی از میهمانان و طهارت آن محدود نکرده؛ بلکه توجه ویژه ­ای به کسانی می­ د هد که مسجد می ­سازند و از آن نگهداری می­ کنند. خداوند متعال این دسته از افراد را از اجر و ثواب محروم نمی ­کند. بر اساس روایات نقل شده، پاسخ این کار را با ساخت خانه ­ای در بهشت می ­د هد.
2. خوشبو کردن مساجد
همانگونه که اسلام بر نظافت مساجد و زدودن کثیفی ­ها از مساجد تأکید فراوان دارد، بر خوشبویی و زدودن هر نوع بوی ناخوشایند، که باعث آزار مسلمانان ­شود نیز تأکید کرده است. از همین رو، پیامبر (صلی الله علیه و آله) کسانی را که سیر و پیاز می­ خوردند از آمدن به مسجد نهی کردند؛ زیرا بوی آن نمازگزاران را می­ آزارد:
«مَنْ أَکَلَ ثُومًا أَوْ بَصَلًا فَلْیَعْتَزِلْنَا أَوْ قَالَ فَلْیَعْتَزِلْ مَسْجِدَنَا وَلْیَقْعُدْ فِی بَیْتِهِ».8
«هر کس که سیر یا پیاز خورده، از ما و مسجد ما دوری گزیند و در خانه بنشیند.»
این حدیث نشان می ­دهد که توصیه و تأکید پیامبر (صلی الله علیه و آله) به این نکته است که مسلمانان نباید برادر مؤمن خود را با بوی ناخوشایند دهان بیازارند. در جای دیگر فرموده است: «فرشتگان نیز از بود دهان این شخص ناراحت می­ شوند.» به همین دلیل پیامبر (صلی الله علیه و آله) این افراد را از آمدن به مسجد نهی می ­کند تا بوی ناخوشایند دهان آن­ها، دیگر مسلمانان و فرشتگان را آزار ندهد. اما اگر انسان با خوشبوکننده­ های دهان یا مسواک و یا هر طریق دیگری بتواند این بوی بد را از بین ببرد، می ­تواند به مسجد برود؛ زیرا دیگر عذری برای نرفتن به مسجد ندارد.
3. تشویق به علم آموزی در مسجد
تا روزگاری نه چندان دور که هنوز مدارس رسمیِ ویژة آموزش و پرورش راه نیفتاده بود، مساجد مسؤولیت تعلیم و تربیت انسان­ ها و تدریس علوم اسلامی را به دوش می­ گرفتند. پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) تمایل ویژه ­ای به یاددهی و یادگیری علم در مساجد داشتند. با توجه به این که: هر کس به مسجد می ­رود و تنها نیت یادگیری کار خیر یا یاددهی آن را دارد، اجر و ثواب یک حج کامل را که بهشت برین است، خواهد داشت. پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز مسلمانان را به حضور و شرکت در مجالس و نشست­ های علمی دعوت می­ کنند:
«وَمَا اجْتَمَعَ قَوْمٌ فِی بَیْتٍ مِنْ بُیُوتِ اللهِ یَتْلُونَ کِتَابَ اللهِ وَیَتَدَارَسُونَهُ بَیْنَهُمْ إِلَّا نَزَلَتْ عَلَیْهِمْ السَّکِینَةُ وَغَشِیَتْهُمْ الرَّحْمَةُ وَحَفَّتْهُمْ الْمَلَائِکَةُ وَذَکَرَهُمْ اللهُ فِیمَنْ عِنْدَهُ».9
«مردم در مسجدی برای خواندن کتاب خدا و درس دادن آن اجتماع نمی­ کنند، مگر اینکه خداوند آرامش را بر قلب آنان نازل می ­کند و رحمت خود را به آنان می­ رساند و فرشتگان گرداگرد او را می­ گیرند.»
4. همبستگی اجتماعی در مسجد
مردم در مسجد همدیگر را می ­شناسند و از این رهگذر، توانگران به نیازمندان کمک می­ کنند. به همین دلیل پیامبر (صلی الله علیه و آله) به موضوع همبستگی میان مسلمانان و کمک به یکدیگر سفارش بسیار می­ کردند؛ به ویژه آن­که ایشان از نیازمندی اصحاب صفّه آگاهی داشتند؛ زیرا آنان همواره همراه پیامبر بودند. از آن حضرت حدیث نقل می­ کردند. با او در نمازها شرکت می­ کردند و تنها زمان خواب از وی جدا می ­شدند. بر این اساس، آن حضرت به اصحاب خویش فرموده ­ا ند:
«طَعَامُ الِاثْنَیْنِ کَافِی الثَّلَاثَةِ وَالثَّلَاثَةِ کَافِی الْأَرْبَعَةِ».01
«جماعت‌، موجب‌ برکت‌ است‌ و غذای‌ دو نفر، سه نفر را، و غذای‌ سه نفر، چهار نفر را کفایت‌ می‌کند.»
5. مسجد، پناهی برای نیازمندان
پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) همیشه در مسجد حضور می­ یافتند تا پاسخگوی مراجعات نیازمندان باشند. عباد بن تمیم از عموی خود نقل می ­کند: پیامبر را دیده است که در مسجد دراز کشیده و یک پای خود را روی پای دیگر انداخته11 و بسیاری از مردم در مسجد به حضور ایشان می­ آیند و نیازهای خود را بیان می­ کنند. مسجد نخستین نهاد آموزشی در اسلام به شمار می ­رود؛ به همین دلیل پیامبر مردم را به ساخت آن تشویق می­ کردند و همواره به برتری کسانی که بانی مسجد می ­شدند، اشاره می­ کردند؛ چرا که یک رکعت نماز مسلمانان در کنار یکدیگر، در یکی از مساجد، چنان جرعة زلالی از حقایق ناب برابری، برادری و دوستی به آن­ها می ­نوشاند که شاید خواندن ده ­ها کتاب دربارة حقیقت برابری وبرادری و فلسفة انسان کامل، چنین تأثیری بر جان و دل مسلمانان نگذارد.21
7. مسجد در زمان حیات پیامبر (صلی الله علیه و آله)
مسجد در اسلام به عنوان نهاد تربیتی کامل و همه جانبه شناخته می­ شود که به ابعاد مختلف انسان سازی و مسلمان­ پروری و نیازمندی ­های آن توجه ویژه ­ای کرده است.
ساخت مسجد سنگ بنای تربیت اجتماعی خانواده و جامعه است. مسجد در اسلام وسیله ­ای برای صیقلی کردن مؤمنان و صفا دادن قلوب آن­ها به شمار می ­رود و از طریق برگزاری حلقه­ های دانش افزایی، قضاوت، عبادت، خرید و فروش و برگزاری مراسم در مناسبت ­های مختلف باعث وحدت فکر و اندیشة آنان می­ شود. مسجد همانند دین مبین اسلام در همة ابـعاد دین، سیاست، جامعه و... پدیده ای متکامل به شمار می ­رود.31
از این رو، همواره آمادة پاسخگویی متعادل به نیازهای روحی، جسمی، اقتصادی، قانونی و... بوده و هست؛ به شکلی که هیچ ­یک از آن­ها دیگری را تحت الشعاع خود قرار ندهد. به همین دلیل اسلام انسان­ هایی را پرورش داده که در همة ابعاد زندگی متعادل و متوازن هستند. این انسان­ ها علاوه بر این که به خود، خدای خود و قرآن کریم اهتمام می­ ورزند، در عین حال از نیازهای روحی زندگی خود، خانواده و جامعه نیز غافل نخواهند بود. این تأثیری است که اسلام به طور کلی بر زندگی انسان­ ها می­ گذارد.
با تأمل در جایگاه مسجد در زمان زندگی پیامبر، ابعاد زیادی از این جایگاه برای ما روشن خواهد شد؛ از جمله می ­توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف) بُعد روحی و روانی:
گرچه کارکرد مسجد تنها منحصر به تقویت بُعد روحی و روانی مسلمانان از طریق به پاداشتن نماز نیست، اما به پاداشتن نماز بخشی از بعد روحی و روانی مسجد به شمار می ­رود؛ به دیگر سخن، بخش کاربردی و عملی مسجد، همین بخشی است که در آن انسان در ارتباط بین خود و پروردگارش قرار می­ گیرد.
ب) بُعد آموزشی:
افزون بر بعد روانی، مسجد می ­تواند نقش آموزشی نیز ایفا ­کند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) در کنار یاران و اصحاب خویش در حلقه­ های علمی می­ نشستند و دروسی همچون قرآن و دین و... را آموزش می ­دادند. نکات مورد نیاز آنان را تشریح می­ کردند و اشتباهاتی را که مرتکب می ­شدند، گوشزد می­ نمودند. ایشان به شاگردان و اصحاب خود، اخلاق و رفتاری را می‌آموختند که اسلام از مسلمانان انتظار دارد. برخی از صحابه، آن حضرت را همراهی کرده، سخنانش را به رشتة تحریر در می آ وردند. همة کردار و رفتار ایشان را حفظ می‌کردند و مواضع و رویدادهایی را که برای ایشان رخ می‌داد، به ثبت می‌رساندند. یکی از آنان، که بیش از دیگران به مراقبت از احوال و آثار پیامبر می‌پرداخت، به حدی به آن حضرت نزدیک بودکه در تتبع احوال و آثار او و بررسی رفت و آمدش، کوچک‌ترین مسأله از زندگی‌اش را می‌نوشت و نمی‌گذاشت جزئی‌ترین موضوع از قلم بیفتد.
مسجد محل زندگی چنین افرادی بود و در آن شعائر الهی را به پا می‌داشتند و آیات قرآنی که به پیامبر وحی می‌شد را مکتوب می‌کردند. این کاتبان، آیات قرآن را در سوره‌هایی که پیامبر دستور می‌داد ثبت می‌کردند. این افراد آیاتی را که نوشته و ثبت کرده بودند با یکدیگر بازخوانی می‌کردند.
ج) بُعد رفتاری:
گردهمایی پیامبر با اصحابش در مسجد، تنها با هدف آموزش مسائل عبادی نبود؛ بلکه همزمان شامل جنبه‌های رفتاری نیز می‌شد؛ جنبه‌هایی که به راهنمایی و جهت‌دهی مستقیم یا غیر مستقیم به سمت رفتار درست و مناسب بود. پیامبر همواره مراقب بود که راهنمایی‌ها و آموزش‌هایش، به استثنای اموری که مربوط به محرمات الهی می‌شد، اصحاب را آزرده نکند و آنان را در تنگنا قرار ندهد. سرزنش دیگران هرگز مانع نمی‌شد که حضرت انجام محرمات الهی را نهی نکنند. این روحیة پیامبر، در جریان دزدی مخزومیه به خوبی نمود داشت. از عایشه نقل شده:
«بانویی به نام فاطمة مخزومیه، که از قبیله بنی مخزوم بود دزدی کرد و این موضوع برای پیامبر ثابت شد و حکم آن قطع انگشتان دست راست بود. سران این قبیله که اجرای چنین حکمی را بزرگ‌ترین سرشکستگی و سرافکندگی برای خود می‌شمردند، با هم به مشورت پرداختند و اسامةبن زید، ندیم پیامبر را بهترین فرد تشخیص دادند. او را دیدند تا در محضر پیامبر شفیع شود. اسامه به محضر آن حضرت آمد و شفاعت فاطمة مخزومیه را نمود. پیامبر خشمگین شده و با تندی به او فرمود: اسامه! تو می‌‏خواهی یکی از حدود الهی تعطیل شود و برای تعطیل شدن قانون خدا می‌‏خواهی شفاعت کنی؟! آنگاه آن حضرت در مسجد برای مسلمانان خطابه‏ای ایراد کرد و فرمود: مردمی که پیش از شما زندگی می‌‏کردند، از این رو به هلاکت رسیدند و شیرازه ملّیت آنان از هم گسیخت و پاره شد که هرگاه در میان افراد صاحب نفوذ، دزدی یا خلافی می‌‏شد، قانون حق اجرا نمی‌‏شد، ولی این قانون در مورد افراد ضعیف اجرا می‌‏شد. سوگند به خدا اگر دخترم فاطمه دزدی کند، دستش را قطع خواهم کرد.»
شیوة برخورد نبیّ گرامی اسلام با این ماجرا، نشان دهندة اهمیت اجرای قوانین و حدود الهی در سیرة ایشان است. آن حضرت با این رفتار خود نشان دادکه وساطت کردن و سفارش در امور مخالف با احکام شرع، کار بسیار اشتباه و ناپسندی است که باید در جامعة اسلامی ریشه کن گردد و هیچ کس دوباره مرتکب این کار اشتباه نشود.
د. بعد انسانی:
مسلمانان در همة رخدادهای زندگی؛ از جمله در اختلافات، دعاوی، درگیری‌ها، درخواست‌ها، نیازمندی‌ها، رفع مشکلات و دیگر موضوعات انسانی که جامعة بشری همواره با آن دست به گریبان است، به مسجد مراجعه می‌کردند، هر چند این قبیل مراجعات در عصر پیامبر، به دلیل زهد و تقوای مردم، بی‌توجهی به دنیا، شدت ارتباط و پیوند آنان با آخرت و پایبندی زیاد به اجرای دستورات حضرت رسول، بسیار اندک بود. دلیل این موضوع را می‌توان در تأثیر پذیری مردم آن دوره از زندگی پیامبر مکرم اسلام و شدت زهد و بی‌توجهی ایشان به دنیا جستجو کرد.
سعید حوی در کتاب خود با نام «الرسول» می‌نویسد: «خواسته‌ها و نیازهای دنیوی مردم برای آنان فراهم می‌شد، اما آن‌ها صبح را به شب می‌رساندند، در حالی که دین برای آن‌ها نسبت به دنیا و امور دنیایی بسیار عزیز‌تر و دوست داشتنی‌تر بود.»41
هـ ) بعد اقتصادی:
همانگونه که مسجد، محل گردهمایی پیامبر و اصحاب و یاران ایشان بود، به‌‌ همان شکل، محل خرید و فروش و بازرگانی آنان نیز بود. حتی اولین مزایده‌ای که در تاریخ اسلام برگزار شد، در مسجد بود. روزی مردی نزد پیامبر، آمد و از ایشان درخواست کمک مالی کرد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) پرسیدند: «آیا در خانه چیزی برای فروش داری؟». مرد پاسخ داد: فرشی دارم که بر روی آن می‌نشینم و ظرفی که در آن آب می‌نوشم. حضرت از وی خواستند تا فرش و ظرف را به مسجد بیاورد. سپس برخاست و آن‌ها را میان اصحاب به مزایده گذاشت. بعد از فروش و دریافت پول اجناس، برای مرد وسایل هیزم شکنی تهیه کرد و از وی خواست که کار کند و از دسترنج خویش روزی بخورد؛ زیرا این کار بهتر از درخواست کردن از مردم است؛ زیرا ممکن است به او کمک کنند یا کمک نکنند.51
با این مزایدة عمومی که مسجد پیامبر، شاهد آن بود، اهمیت کارکردن و فضیلت آن نسبت به بیکاری و گدایی از دیگران کاملاً تبیین شد.
نقش مسجد در تربیت مسلمانان:
انسان مسلمان برای تکامل ابعاد مختلف انسانی خود و تبدیل شدن به یک انسان مسلمان و مؤمن به پروردگار، مخلص در عبادات، آگاه از نقش خود در زندگی و مسؤولیت پذیر در برابر همة مردم به تربیت ایمانی و عقلی، تربیت اخلاقی و رفتاری و تربیت اجتماعی نیاز دارد؛ از این رو مسجد، اقدام به تربیت چنین افراد مسلمانی می‌کند و آنان را برای ایفای نقش خود بسیار آماده می‌سازد.
1. نقش مسجد در تربیت ایمانی انسان
مسجد از نخستین نهادها در اسلام است که نور علم و دانش از آن پرتو افکن شد. از ویژگی های مسجد در جامعة اسلامی این است که سرآغاز دعوت اسلام و سرچشمة هدایت ربانی به شمار می ­رود. از دل مسجد و از فراز منبر و در صحن و حیات آن بود که ندای دعوت به ایمان و عمل صالح طنین انداز شد و مردم آن را فراگرفتند و بدان عمل نمودند.61
در مسجد، معنای ایمان و حقیقت آن بر جان انسان نقش می بندد؛ چرا که این نهادینه شدن ایمان در جان و دل مسلمانان، یکی از مهم­ترین مبانی ساخت جامعة اسلامی به شکلی اصولی و صحیح است. به همین دلیل خداوند متعال ایمان به خود را بر همه واجب کرده و آن را همچون شالوده­ای برای بنای ساختمانی بلند قرار داده است. شالوده­ای که بدون آن، بنای ساختمان ویران خواهد شد.71 این حقیقت زمانی آشکار می­ شود که هویت اسلام بر پایة ایمان به خداوند متعال شکل گرفته است؛ ایمانی که انسان مسلمان را در حالتی خالص از یقین مطلق به وحدانیت خداوند متعال غرق می ­کند. انسان مسلمان با این حالت، هویت وجودی خود را در نظام یکپارچه، متکامل، هماهنگ و قانونمند هستی معنا می ­کند.81
زنده نگاه­ داشتن مفاهیم الهی و وحیانی؛ از جمله ایمان به خداوند یکتا، توحید، اسماء الله الحسنی، ایمان به فرشتگان، پیامبران و روز واپسین، از مصادیق توجه به تربیت ایمانی مسلمانان است. توجه به این مفاهیم وحیانی و تلاش برای پشتیبانی و حمایت از آن­ها، با همة ابزارهای عقلی و عاطفی و روش­ های تئوریک و عملی و همچنین جلوگیری از پیدایش انواع گرایش­ های الحادی و شرک آلود، اهدافی ویژه برای زندگی دنیوی و اخروی و آرمان­های وجودی بشر هستند که تحقق آن­ها باعث می­ شود هیچ خدایی جز خدای یگانه بر روی زمین پرستیده نشود.
در مسجد، خداوند یکتا و بلند مرتبه پرستیده می­ شود. با این کار قلب انسان اطمینان می ­یابد و جان وی به آرامش می رسد. خداوند متعال می­ فرماید:
﴿الَّذینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللهِ، أَلا بِذِکْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾ (رعد : 28)
«آنان کسانی هستند که ایمان آورده‌اند و دلهایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است؛ آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرامش می‌یابد!»
با چنین روحی که در مکتب ایمان پرورش یافته، جان انسان مؤمن از ترس، گمراهی و نگرانی رهایی می­ یابد و احساس آرامش خاطر و طمأنینه معنوی وی را فرا خواهد گرفت؛ چرا که مسجد با استفاده از آموزش عبادت به معنای گسترده که همان تقرّب به خداوند متعال از را ه ­های شرعی است، به تربیت روحی و معنوی فرد مسلمان می­ پردازد. چنین انسان مسلمانی هر عمل شرعی را با نیت خالص انجام دهد و آن عمل به نفع خود او و دیگران باشد؛ عمل وی عبادت خداوند سبحان شمرده می­ شود و این عبادت به تقویت ایمان او می­ ا نجامد.
یکی از کـارکـردهای مسجد، چـهره برداشتن از نقاب فرقـه ­ها و اندیشـه ­های پلید و فاسـد و جریان­ های تخریبی و انحرافی است. این جریان­ ها عقل و اعتقادات مذهبی و اخلاقی ریشه­ دار و اصیل جامعه را هدف قرار می­ دهند. این روشنگری مسجد، با هدف دستیابی افراد جامعه به امنیت فکر و اندیشه و همچنین دور کردن آن­ها از هر نوع باوری که به اعتقادات خلل وارد ­کند یا آن را در جان مردم سست و لرزان ­نماید، انجام می­ شود.
مسجد با نقش پویای خود، نسبت به انواع ارتداد در سطوح قومیتی، ملی و بین المللی و همچنین تنفر از احکام دین هشدار می­ دهد و در پاسخگویی به آن­ها پیشگام است؛ برای نمونه، برخی افراد از روزه ­د اری متنفر هستند و معتقدند روزه باعث عقب افتادگی اقتصادی جامعه می­ شود. برخی دیگر نیز از حجاب دل خوشی ندارند؛ زیرا آن را از مظاهر عقب ماندگی فرهنگی می­ دا نند. موارد زیادی از این قبیل وجود دارد که نشان دهندة ارتداد از دین مبین اسلام است.
2. نقش مسجد در تربیت اخلاقی:
همانگونه که مسجد نقش مهمی در تربیت ایمانی افراد جامعه دارد، به همان اندازه در تربیت اخلاقی فرد فرد مسلمانان در جامعة اسلامی سهیم است. پیامبرگرامی (صلی الله علیه و آله) ، به مسلمانان امر می ­کند که خود را به فضایل اخلاقی بیارایند تا رفتار آن­ها به رفتاری اسلامی تبدیل شود؛ از جانب دیگر، آن­ها را از ارتکاب رذایل اخلاقی نهی می­ کنند تا از شرّ این رذایل آسوده باشند.
افزون بر این، پیامبر به مردم سفارش می­ کنند که به رعایت اخلاق اجتماعی پایبند باشند. همچنین اهتمام ویژه ­ای به بیوه زنان و مستمندان داشته باشند و آن­ها را بدون رسیدگی و کمک رها نسازند.
کسی که به این اخلاق فاضله آراسته است و به هموطنـان و هم کیشان مستمند خود رسیدگی می ­کند، در حقیقت به عبادتی مشغول است که نزد خداوند متعال ارزش بالایی دارد. اسلام تنها به توشه برداشتن از گنجینة اخلاق فاضله و پسندیده دعوت نمی ­کند؛ بلکه در برابر آن، انسان­ ها را از کدر کردن آیینة دل با صفات ناپسند و اخلاق نکوهیده بر حذر می ­د ارد و از هر نوع صفت، رفتار و گفتاری که همبستگی اجتماعی بین افراد را کاهش ­دهد، نهی می ­کند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) می­ فرمایند:
«لَا تَحَاسَدُوا وَلَا تَنَاجَشُوا وَلَا تَبَاغَضُوا وَلاَ تَدَابَرُوا وَلاَ یَبِعْ بَعْضُکُمْ عَلَى بَیْعِ بَعْضٍ وَکُونُوا عِبَادَ اللهِ إِخْوَانًا. الْمُسْلِمُ أَخُو الْمُسْلِمِ لاَ یَظْلِمُهُ وَلاَ یَخْذُلُهُ وَلاَ یَحْقِرُهُ. التَّقْوَى هَاهُنَا». وَیُشِیرُ إِلَى صَدْرِهِ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ: «بِحَسْبِ امْرِئٍ مِنَ الشَّرِّ أَنْ یَحْقِرَ أَخَاهُ الْمُسْلِمَ کُلُّ الْمُسْلِمِ عَلَى الْمُسْلِمِ حَرَامٌ دَمُهُ وَمَالُهُ وَعِرْضُهُ».91
«به یکدیگر حسد نورزید؛ در معاملة یکدیگر نَجَش نکنید (نجش، اظهار خرید یک جنس به قیمت بالاتر، بدون خرید آن، برای فریب مشتری و تحریک او به خرید است). نسبت به همدیگر کینه نداشته باشید. به یکدیگر پشت نکرده و با هم قطع رابطه نکنید و بر معاملة دیگران وارد نشوید (با پرداخت مبلغی بیشتر یا قول فروش ارزان‌تر، مانع معاملة دیگری نشوید، در حالی که خود، معامله را انجام نمی ­دهید). بندگان خدا و برادران همدیگر باشید؛ مسلمان برادر مسلمان است. به او ستم نمی‌کند و یاری او را ترک نمی‌کند؛ تقوا اینجا است ـ با دست سه بار به سینه (قلب) خود اشاره کردند ـ برای شخص مسلمان، همین اندازه از شر و بدی کافی است که برادر مسلمان خود را تحقیر کند.[تجاوز به] تمام حقوق یک فرد مسلمان بر مسلمان دیگر حرام است؛ خونش، مالش و ناموسش».
مسجد تربیت اخلاقی را در جان انسان­ ها می­ نشاند و آنان را به شدت به پایبندی به مکارم اخلاق تشویق می ­کند تا مسلمانان فرق بین خوبی و بدی را دریابند و ارزش­ های اخلاقی در شخصیت آن­ها نهادینه شود. بدین ترتیب زندگی مسلمانان چند گام به سمت زندگی آرمانی آکنده از فضایل اخلاقی نزدیک­تر خواهد شد.
آموزش شجاعت و دلاوری به مسلمانان ـ به عنوان یکی از ویژگی­ های اخلاقی و عناصر اصلی تشکیل دهنده شخصیت انسان مسلمان ـ از جمله نقش ­های مسجد در چارچوب توجه به تربیت اخلاقی آنان است. یکی از بارزترین مصادیق این شجاعت، شخصیت خود حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) می باشد. از انس بن مالک نقل شده:
«پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) بهترین و بخشنده ­ترین و شجاع­ ترین مردم بود. شبی مردم مدینه صدایی شنیدند و دچار وحشت شدند. عدّه ­ا ی از مردم به طرف صدا حرکت کردند. پیامبر، که پیشتر به طرف صدا رفته بود، سوار بر اسب برهنة ابو طلحه و شمشیر به دوش، بازمی گشت، آن عدّه را دید و فرمود: نترسید، نترسید. انس می­گوید: ما ایشان را دریایی از شجاعت یافتیم و ایشان در کمال شجاعت و دلاوری بودند.02
یکی دیگر از مصادیق تربیت اخلاقی مسلمانان در مسجد، پرورش وجدان آگاه و بیدار آنان است. وجدان بیدار از اصول بنیادین در تربیت اخلاقی انسان به شمار می ­رود و با ایمان به خداوند متعال و یکتا ارتباط مستقیم و تنگاتنگ دارد. وجدان آگاه و بیدار انسان از طریق تربیت، تمرین و آموزش شکل گرفته و رشد و تکامل می ­یابد12.
از آنجا که مسجد در تربیت اخلاقی مسلمانان سهم زیادی دارد، به تربیت و پرورش مکارم اخلاق در روان انسان­ ها می­ پردازد. مکارم اخلاقی که پیامبر عظیم الشأن، به عنوان بزرگترین شخصیت تاریخ، به آن­ها آراسته بود و خود به آن عمل می­ کرد و مسلمانان را به آراسته شدن و عمل به آن دعوت و تشویق می ­نمود:
أَمَرَنِی رَبِّی بِتسعٍ: الْإِخْلَاصُ فِی السِّرِّ وَالْعَلَانِیَةِ، وَالعَدْل فی الرِّضا وَالغَضب، والقَصْد فی الغِنَى وَالفَقْر، وَأَنْ أَعْفُوَ عَمَّنْ ظَلَمَنِی وَأَصِلَ مَنْ قَطَعَنِی وَأُعْطِیَ مَنْ حَرَمَنِی وَ أَنْ یَکُونَ نُطْقِی ذِکْرًا وَ صَمْتِی فِکْرًا ، وَنَظَرِی عِبْرَةً».22
«پروردگارم، مرا به داشتن نُه ویژگی سفارش کرد: اخلاص در آشکار و نهان، عدالت ورزی به هنگام شادی و خشم، قناعت و صرفه جویی در هنگام توانمندی و فقر، گذشت از کسی که به من ظلم کرده، رفت و آمد با کسی که با من قطع رابطه کرده و بخشش به کسی که نسبت به من بخشنده نبوده است. پروردگارم به من دستور داده تا سخنم یاد او، سکوتم اندیشه کردن و نگاهم برای عبرت آموزی باشد.»
مسجد عهده ­د ار آموزش مکارم و فضایل اخلاقی است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) ، به آن آراسته بودند. مسجد شش فضیلت اخلاقی نخست در این حدیث را، که آراستگی به آن بر همة مسلمانان واجب است، به آنان می ­آموزد. فضایلی که هر مسلمانی باید برای کسب آن و نهادینه شدن در وجود وی، با نفس خود جهاد کند.
آراستگی به این اخلاق حمیده، مسلمانان را از دیگر انسان ­ها متمایز می ­کند. هیچ فضیلت و اخلاقی بالاتر از این نیست که انسان نسبت به ظالم گذشت داشته باشد یا به انسان بخیل بخشش کند یا با کسی که قطع رابطه کرده، ارتباط داشته باشد؛ به ویژه زمانی که توان مقابله به مثل را داشته باشد. بدین ترتیب اخلاقی که مسجد در جان مسلمانان نهادینه می ­کند، سرچشمه گرفته از کتاب خدا و سنت رسول (صلی الله علیه و آله) ، خواهد بود.
3. نقش مسجد در تقویت روابط اجتماعی:
مسجد محل گردهمایی مسلمانان و انجمنی برای گفتگوی آنان با یکدیگر است. در خلال رفت و آمد به مساجد، مسلمانان از جای­ جای جهان و از ملیت­ های مخلتف با یکدیگر آشنا می­ شوند. مسجد، مسلمانان را در هنگام نماز در درون خود جای می ­د هد و هر یک از آنان را در کنار هم قرار می ­د هد، بدون این که رنگ، ملیت، جایگاه و منزلت آنان را در نظر داشته باشد. این امر خود اثر زیادی در افزایش شناخت بین نمازگزاران خواهد داشت. نقطة اشتراک همة این نمازگزاران که باعث گردهمایی آنان شده، اعتقاد به دین مبین اسلام است؛ اعتقادی که مانند ریسمانی مستحکم آنان را به یکدیگر پیوند داده و ملیت، وطن، زبان، رنگ و دیگر روابط عرضی را، که به گوهر انسانی و عبودیت حضرت باری سبحانه و تعالی هیچ ارتباطی ندارند، در خود محو ساخته است. از این رو پیوندهای دوستی و مهرورزی که ریشه در پیوندهای عقیدتی و ایمانی دارند بر ارتباطات افراد جامعة مسلمان با یکدیگر حکم فرما است.32
پناه دادن به نیازمندان و کمک به مستمندان نیز از کارهایی است که مسجد در چارچوب نقش اجتماعی خود در تقویت روابط اجتماعی بین مسلمانان ایفا می ­کند. امام جماعت مسجد نیازمندان و تنگدستان را می­ شناسد و مسلمانان را برای کمک، صدقه دادن و توزیع زکات میـان آنان تشویق می­ نمایـد. این کـار را پیامبـر گـرامی نیز با اصحـاب خویش، هنگامی که نیازمند می ­شـدند، انجام می د اد. اگر مستمندی به مسجد پناه می­ آورد، پیـامبر، بسیار خشمگین و ناراحت می ­شـدند و اصحاب را جمع می­ کردند و آنان را به کمک کردن و انفاق به نیازمندان تشویق می­ نمودند.
مسجد نقش مهمی در شناسایی مسلمانان با یکدیگر و ایجاد برادری اسلامی و دینی در بین آن­ها ایفا می ­کند. نمازگزاران شاید تنها در هنگام خواندن نمازهای جماعت با یکدیگر ملاقات داشته باشند. حتی ساکنین یک محله نیز، به دلیل کارها و گرفتاری­ های روزمره، شاید تنها در مسجد بتوانند گرد هم جمع شوند. اما اگر در کلاس­ های درس در مسجد شرکت کنند، شناخت آنان عمیق ­تر و مطمئن ­تر خواهد شد. همین امر باعث می­ شود ساکنان یک محله رفته رفته و بعد از مدتی کوتاه به دلیل تکرار ملاقات­ ها در مسجد برای برگزاری نماز، دست دادن ­ها و ... با هم صمیمی می­ شوند.42
4. اهمیت انتخاب امام جماعت مسجد و ضرورت توجه به امامان جماعت مساجد:
از آنجا که مسجد محل دیدار و همایش مسلمانان و شناخت آنان از یکدیگر است، به طور ناخود آگاه نقش خود را در شناخت و ایجاد پیوندهای برادری و همکاری ایفا می ­کند، بدون این­که نیازی به یاری دیگران باشد. اما در این میان اموری وجود دارد که مسجد به صورت خودجوش و خودکار نمی ­تواند انجام دهد. از جمله امور تربیت اخلاقی و معنوی مسلمانان و هشدار دادن نسبت به باطل و تبیین امور بد و روشنگری دربارة گناهان و ... کلیة اموری که ذکر شد، در حوزة وظایف امام جماعت مسجد است که باید از طریق برگزاری مراسم خطابه، موعظه، سخنرانی و کلاس­ های درس به تبیین آن­ها بپردازد و مردم را با امور مذهبی و احکام دینی خود و همچنین نیازهای زندگی ایمانی آشنا سازد. امام جماعت باید به اصلاح الگوی رفتاری مسلمانانی بپردازد که در برخی مواقع از مسیر حق منحرف می­ شوند. از این رهگذر، انتخاب امام جماعت مساجد باید بر پایة اصولی مستحکم و پایدار انجام پذیرد؛ به گونه ­ا ی که امام جماعت ویژگی­ های یک رهبر نمونه را داشته باشد؛ از جمله علم، فقاهت، فصاحت، تواضع، هوشیاری، توانایی اجرا و عمل به اخلاق اسلامی در بطن جامعه، نقد سازنده، ارائة راه حل­ برای همة مشکلاتی که جامعه از آن رنج می ­برد ـ در صورت عدم وجود راه حل جایگزین، نقد و بررسی به تنهایی سودی ندارد ـ .
افزون بر آنچه گفته شد، امام جماعت باید توانایی مشارکت و تعامل با دیگران و همچنین جذب آنان به مسجد را داشته باشد. وی باید قدرت تقسیم کار و مدیریت داشته باشد و برخی از وظایف را به مردم و اهل مسجد و محل واگذار کند و آنان را در امر تبلیغ دین، نشر معارف اسلامی، همگانی کردن اخلاق راستین اسلامی، مبارزه با مفاسد اخلاقی و از بین بردن ناهنجاری های رفتاری که بعضی از افراد جامعه با آن مواجه می­ شوند، به کار بندد. همة این ویژگی ­ها و مزایا است که باعث تمایز و تفاوت مسجد از دیگر اماکن موجود در جامعه می ­گردد. از این رو مساجد، علاوه بر برگزاری نماز، باید نقشی بارز در خدمت به محل و ساکنان آن داشته باشند.
نقش مسجد در تحقق امنیت فردی
مسجد با تربیت معنوی افراد جامعه و کاشتن نهال ایمان در دل آن­ها و خالص کردن عبادت برای خدای یکتا، سایة شوم ناامیدی و ترس را از سر مسلمانان دور می ­کند. مسلمانان با ایمان و مخلص بهتر از هرکسی می ­د انند که خداوند متعال بر هر کاری توانا و از همة امور آگاه است. مسلمان مخلص و با ایمان، نتیجة کار خود را به خدا واگذار می ­کند و آرامش پیشه می ­سازد. بدین ترتیب مسجد امنیت و آرامش را در جان و نهاد افراد جامعه تثبیت می ­کند تا هر یک از آن­ها انتقال و تزریق این آرامش و امنیت را به درون جامعه شروع کنند. مسجد در مسیر دستیابی به این هدف متعالی و رساندنِ امنیتِ مسلمانان در جـامعة اسلامی به بالاترین درجات امنیت روانی، فـردی و اجتماعی از شیـوه ­های مختلفی استفاده می ­کند؛ از جمله:
1. پر کردن اوقات فراغت جوانان و بزرگسالان:
بی شک، اوقات فراغت یکی از مهم­تـرین عوامـل انتشار انحـرافات رفتـاری و اخلاقی است؛ از این رو، مداومت شرکت در نمازهای مسجد و ارتباط با درس­ های علمی و مذهبی که در مسجد برگزار می­ شود؛ مانند قرائت قرآن، حفظ احادیث، کتاب خوانی با موضوعات علمی، شنیدن موعظه­ ها و سخنرانی­ ها و... همه در راستای پرکردن اوقات فراغت افراد جامعه گام بر می ­د ارند.
2. ریشه کن کردن ناهنجاری­های اخلاقی و آثار آن:
یکی از کارکردهای مسجد، گرد هم آوردن مردم برای برپایی نماز جماعت است. با این همایش روزانه، ایمان به دل آنان نفوذ کرده و حکم فرما خواهد شد و بدین ترتیب کسی از خواندن نماز سر باز نمی ­زند و در برپایی آن کوتاهی و تنبلی نمی ­کند. از این رهگذر، مردم به خداوند و پیامبر علاقمند می­ شوند و محبت کار نیکو و پسندیده در دل ایشان نفوذ می ­کند و به تبع آن، از کفر و فساد و سرکشی دل زده می­ شوند. نماز آنان را از فساد، منکر و ظلم باز می ­د ارد. رفته رفته به کارهایی اقدام می­ کنند که شرعاً جایز بوده و رضایت خداوند در آن نهفته است. اعمالی که رضایت و خواست خداوند در آن نیست، متوقف می­ کنند و با معیار حق آن را می ­سنجند.52
مؤمنان نمازگزار از رواج فساد در جامعة مؤمنان و مسلمانان خرسند نمی­ شوند؛ بلکه در میان خود به گونه ­ا ی امر به معروف و نهی از منکر می­ کنند که حتی یک نفر در میان جمع آنان، راهی به سوی انحراف و فساد نخواهد یافت. به همین دلیل فساد در جامعه به حداقل ممکن می­ رسد و به طور کلی از جامعة اسلامی رخت بر می­ بندد.
3. بازدارندگی از جرم و جنایت:
مسجد سهم بسزایی در بازدارندگی فرد از انحراف و وقوع جرم و جنایت در جامعه دارد و این وظیفه را از طریق تشویق افراد به لمس کردن زندگی فقرا و نیازمندان در جامعه، همدردی با آنان، پشتیبانی از ایشان و کمک به آن­ها با دادن زکات و صدقه انجام می­ د هد تا ایشان را از ارتکاب جرم و تجاوز به حقوق و دارایی دیگران باز دارد.
اگر یکی از نیازمندان و مستمندان به دارایی دیگری تجاوز و دست درازی کند، همگان از این کار ناراحت و خشمگین می­ شوند و از نا امنی به وجود آمده در جامعه، ابراز نگرانی و ترس می­ کنند.
به این ترتیب یکی از نقش ­های مسجد در بازدارندگی از جرم، تبیین اهمیت نصیحت به عموم مسلمانان و خیرخواهی برای آنان در اسلام، به ویژه برای حکمرانان است. همچنین یکی از حقوق حکمرانان اطاعت از آنان و عدم طغیان و سرکشی مردم علیه ایشان به شمار می ­رود؛ زیرا تحریک به سرکشی، باعث ایجاد فتنه و جنگ می­ شود که این خود نابود کنندة پایه ­های امت اسلامی و تضعیف و حتی تخریب اقتصاد یک کشور است.
4. تربیت همسایگان صالح
از جمله دستاوردهای مسجد در تحقق امنیت فردی، تأمین و تربیت همسایگان صالحی است که دیگر همسایگان از شرّ او در امان هستند. همچنین تربیت همنشین­ های پسندیده که سودرسانی آن­ها بیش از ضررشان است.
همنشین شایسته ­ا ی که انسان با آن معاشرت می ­کند، اگر با او همگن باشد، بهترین یار و مددکار وی برای راستی و درستی خواهد شد، در غیر این صورت یا میان دو همنشین جدایی می­ ا فتد و یا فساد و تباهی همنشین بد، انسان را به سمت تباهی می­ کشاند. این یکی از بزرگترین و خطرناک ترین پیامدهای همنشین بد برای انسان به شمار می ­رود؛ چرا که همنشین ناشایست معمولاً تـأثیرات زیادی بر روی کودکان کم سن و سال دارد و آن­ها را از راه درست منحرف می ­سازد. امری که خود باعث می­ شود روند اصلاح آن­ها به شدت دشوار شود. حتی در برخی از موارد به غیر ممکن شدن این روند منجر می ­گردد. از این رو، یکی از مهمترین دشواری­ های مسجد در تأمین امنیت فردی و تربیت همسایه و همنشین صالح و شایسته نهفته است.
5. ایجاد جامعة امن:
آنچه در متن جامعه رخ می ­دهد؛ چه خوب و چه بد، از خانواده، مدرسه و دیگر عرصه ­­های جامعه نشأت می­ گیرد. پس اگر جامعه در حوزة اخلاق و تعاملات خود سالم باشد، این ویژگی در رفتار مردم در متن جامعه (بازار، وسایل حمل و نقل عمومی، کارخانجات و...) نیز تأثیر می­ گذارد. جامعه و محیط تأثیر زیادی بر تربیت فرزندان و به طور کلی همة مردم دارد. هر چند فرزندان در خانواده و مدرسه به درستی تربیت شوند، اما هنگامی که وارد فضای جـامعه می­ شـوند، با انـواع مفاسد و وسوسه ­ها مواجه می­ گردند که ویرانگر تربیت شایستة وی هستند. براین اساس، پیامبرخدا، برای محیط جامعه اهمیت بسیار قائل بودند و به زنان دستور می­ دادند که در خانه بمانند و تنها در مواقع نیاز از خانه خارج شوند. در غیر این صورت اگر از خانه خارج شدند، با حجاب و پوشش کامل این کار را انجام دهند و زینت خود را برای نامحرمان در جامعه آشکار نکنند؛ زیرا که جامعه مملو از انسان­ های مختلف و متفاوت است.
همچنین رسول الله (صلی الله علیه و آله) ، از نشستن بیهوده و بی دلیل در مسیرها و خیابان­ ها منع نموده­ ا ند. اگر چنین کاری نیز لازم شد، شخص باید رعایت اخلاق حسنه را داشته باشد. نگاه خویش را کنترل کند و امر به معروف و نهی از منکر نماید. اگر فرزندان به محیط جامعه وارد شوند و منکرات و مفاسد زیادی را در میان بزرگ و کوچک ببینند و با بیکاران و متکدیان برخورد کنند، بدون تردید از آن­ها تأثیر خواهند گرفت و به راه انحراف کشیده خواهند شد. اما اگر همین وقت را در مسجد سپری کنند و به نماز، آموزش، حفظ و تلاوت قرآن کریم بپردازند، از طرفی در خانواده و مدرسه نیز با نهی از منکر مواجه شوند و در متن جامعه نیز شاهد پرهیز از منکرات و مفاسد باشند، بدون شک در آن­ها تأثیر مثبت خواهد داشت. در نتیجه از منکر و مفاسد متنفر خواهند شد و از همنشینی با اهل فساد و گناه بیزار خواهند گشت.62
این شیوة تربیتی، متن جامعه را عاری از هرگونه مفاسد مادی و معنوی می ­کند. از این رهگذر، مسجد در ایجاد محیط اجتماعیِ پاک و عاری از هر نوع مفسده و گناه، نقش برجسته و زیادی دارد؛ مانند:
الف) در عرصة جامعه پذیری یا اجتماعی شدن
1. تشویق، راهنمایی و مشاوره دادن به والدین توسط امامان جماعت مساجد دربارة چگونگی تربیت نسل مسلمان که پیرو و پایبند به اصول و ارزش­های اسلامی باشند.
2. گسترش حلقه­ های حفظ قرآن کریم در مساجد که در خلال این حلقه ­ها کودکان با تمرین تلفظ صحیح در راستای به­سازی زبان عربی خود گام برخواهند داشت.
3. اختصاص دادن وقت­ هایی به بررسی و مطالعة تاریخ اسلام، میراث گرانقدر اسلامی، داستان گویی از زندگی صحابة پیامبرخدا، و تابعین و همچنین بررسی و تأمل در سیرة پیامبر اعظم، با هدف شکل گیری و نهادینه کردن ارزش ­های اسلامی در وجود کودکان.
4. تلاش برای تربیت وجدان درونی (پیامبر درونی) از طریق سخنرانی­ های مستمر دربارة ارتباط بنده و پروردگار و چگونگی توسعه و گسترش این ارتباط از راه بهبود وجدان درونی.
ب) در عرصة تربیتی
مسجد بزرگترین مکتب تربیتی و کامل ­ترین دانشکدة تربیت نسل­ ها و پشتیبانی ملت­ ها به شمار می ­رود. خانة خدا دانشکده­ ا ی برای تربیت جامع و کامل عقیده، روح، اندیشه و جان انسان­ ها است. این مکتب، ایده و دانش را ارائه می ­کند و آن را با شواهد زنده و مثال­ های واقعی و نیز از طریق تمرین ­های روزانه در قلب و عقل و جوارح انسان تثبیت می ­کند؛ به گونه ­ا ی که نزد انسان به عقیده، اخلاق و رفتار تبدیل خواهد شد.
مسلمانان در مساجد با یکدیگر ملاقات می­ کنند و در این همایش، کاربرد علمی و راهنمایی­ ها و ارشادات تئوریک را به یکدیگر نزدیک می­ سازند. در نتیجه آشنایی و شناخت صورت می ­پذیرد و پیوندهای برادری اسلامی شکل می­ گیرد.
افزون بر این، مسجد باعث می­ شود تا انسان به نظم عادت کند. مسلمانان در مسجد، از طریق اوقات پنج­گانة نماز و قواعد و احکام اقامة آن به صورت جماعت و در صفوف مستقیم و نیز تبعیت از امام جماعت و... برنامه ریزی و اهمیت دادن به وقت را تمرین می­ کنند. همة این تمرین ­ها برای وحدت امت اسلامی بسیار مفید و کارساز خواهد بود.
مسجد روحیة تلاش گروهی برای رسیدن به اهداف مشترک را در مسلمانان تقویت می ­کند. افزون بر این که تجمع در مسجد خود تمرینی برای همکاری و تعاون با دیگران و خیر خواهی و احساس مسؤولیت خواهد بود.
به این ترتیب مسجد، به عنوان مدرسه­ ا ی برای مسلمانان، به وظیفة آموزش و فرهنگ­ سازی خود عمل می ­کند. این نهاد اجتماعی مهم برای رسیدن به اهداف خود از سازوکارهای مختلف و روابط گوناگون؛ از جمله ازدواج، حل اختلافات، کمک به نیازمندان و درماندگان و ... بهره می­ گیرد72 به همین دلیل می ­توان گفت تربیتی که در مسجد شکل می­ گیرد، تربیتی شامل، کاربردی و همه جانبه است؛ زیرا در فضایی روحانی، معنوی، اخلاقی و اجتماعی رخ می ­دهد. این فضا از ویژگی های انحصاری اسلام است؛ دینی که بنیاد تربیت صحیح انسانی را پایه ریزی کرده است.
توجه به نکات ذیل می ­تواند زمینة لازم برای رسیدنِ مسجد به آرمان­ ها و اهداف خود در حوزة راهنمایی و هدایت جوانان و ارتباط گیری با آنان را فراهم سازد:
1. استقلال مسجد به عنوان نهادی که با بصیرت و آگاهی برای اسلام تلاش می ­کند و عامة مسلمانان را مخاطب هدایت خود قرار می­ دهد، بر همگان روشن است. مسجد نهادی است که بر اساس تعالیم اسلام، به حرکت زندگی و سیاست­ های کلی امت اسلامی جهت می ­دهد و اعتماد مسلمانان را نسبت به صداقت خود در راهنمایی­ و راهبری جامعه جلب می ­کند.
2. ایجاد ارتباط میان مساجد با نهادهای آموزشی، سازمان­ ها و اداره­ های دولتی و بازارها و نیز هماهنگ ­سازی جدول زمانی کار، تحصیل و... با زمان نماز به منظور ایجاد ارتباط مستمر میان مسجد و مردم در متن زندگی روزمره.
پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) هنگامی که برای نخستین بار به منطقة بنی عمرو بن عوف رسیدند، مسجد قبا را بنا کردند. همچنین هنگامی که به مدینة منوره وارد شدند، مسجد شریف نبوی را ساختند. این مسجد به عنوان مسجد جامع مدینه به شمار می­ رفت و دیگر مساجد این شهر؛ مانند مسجد قبا، مسجد قبلتین و مسجد بنی زریق، مساجدی فرعی بودند که نماز جماعت محله­ های مختلف در آن برگزار می ­شد.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای کسانی که عذر داشتند و نمی ­توانستند به مسجد بیایند، در خانة ایشان و در محلی که به عنوان مسجد انتخاب کرده بودند، نماز می­ خواندند. این اقدام رسول الله، در قصة عتبان ابن مالک انصاری ذکر شده است. همچنین ایشان در خانة ملیکه، مادر بزرگ انس بن مالک نماز خواندند.82
پیامبرخدا هنگـامی که در سفر یا در جنگ به منزلگاهی می­ رسیدند و مدتی در آن اقامت می­ کردند، محلی را به عنوان مسجد تعیین می­ کردند تا خود و اصحاب در آن نماز بخوانند. تاریخ شاهد این اقدام پیامبر، در جنگ خیبر و همچنین در داستان تأسیس مسجد فتح در غزوة خندق بوده است.92
از این رو، مسؤولان بلند پایة کشورهای اسلامی باید اهتمام لازم به ساخت مساجد در نقاط مختلف داشته باشند؛ مانند ایستگاه­ های تاکسی برای مسافران و روستاها و مناطقی که مسافران در آن اقامت موقت دارند. یکی از مهم­ترین اماکنی که باید در آن مسجد بنا شود، سالن ­های انتظار مسافران در فرودگاه ­ها و همچنین مراکز تجاری است.
3. دانش افزایی و آموزش امامان جماعت مساجد برای عمل هرچه بهتر به وظایف تبلیغی، آموزشی و ارشادی خود و نیز انتخاب این امامان از میان افرادی که متخصص علوم قرآنی، مسلط به سنت نبوی و زبان و ادبیات عربی هستند. کسانی که مذاهب و فرقه­ های مختلف فکری، مذهبی و سیاسی تأثیرگذار در عرصة بین المللی را می­ شناسند و آگاهی اجمالی از علوم و تکنولوژی روز، اقتصاد، دانش معاصر و... دارند. علاوه بر این که امامان مساجد باید فقیه، مؤمن، با تقوا و خدا ترس باشند و بر آموزه ­ها و احکام اسلامی تسلط داشته باشند. به منظور تأمین چنین کادری در مساجد، امامان جماعت باید در خلال برنامه­ ا ی ویژه و با تخصیص بودجه ­های لازم و کافی تربیت شوند. علاوه بر این که انتخاب آنان باید از میان افرادی با شخصیت های تأثیرگذار و معروف به حسن خُلق، سلامت رفتار، دین داری، بصیرت و مدیریت کارآمد انتخاب شوند.
4. ایجاد ارتباط تنگاتنگ میان فعالیت­ های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و... با مساجد.
از این رهگذر، مساجد به مراکز تربیتی، ارشادی، فرهنگی و... تبدیل و به عنوان نهادها و کانون­ های اجتماعی برای مناسبات مختلف زندگی مسلمانان، مؤسسة خیریه و نیکوکاری، مراکز مددکاری اجتماعی و محلی برای حل اختلافات و اصلاح روابط مردم شناخته خواهند شد. افزون بر این، مساجد باید مجهز به سالن­ های همایش و سخنرانی و کتابخانه­ و دفاتر اطلاع رسانی باشند.
5 . توسعه و گسترش فعالیت­ های مساجد به منظور پر کردن خلأ و شکاف موجود در هدایت جوانان و تبدیل مساجد به محلی برای ترویج آگاهی و بصیرت افزایی نسبت به مشکلات جامعه.
6 . ضرورت ایجاد هماهنگی میان مسجد با رسانه ­ها، نهادها و سازمان­ های تربیتی به منظور خدمت­ رسانی همگانی به مسلمانان در راستای اصلاح رفتار آن­ها در چارچوب آموزه ­ها و احکام اسلامی.
7. لزوم توجه ویژه به جوانان در مساجد و راهنمایی آن­ها با سازوکارهای متناسب با سن و مقتضیات عصر جدید.
9. آموزش و تربیت امامان جماعت مساجد؛ زیرا بخش مهمی از رسالت مساجد به شایستگی ­ها و توانمندی­ های آنان در انجام صادقانه و خالصانة وظایف بستگی دارد.
11. مسؤولیت رسیدگی به امور مسجد؛ به ویژه وظایف مهم آن، باید بر دوش علمایی عملگرا، صادق و با اخلاص گذاشته شود؛ علمایی که با برگزاری حلقه­ های درس، دیدارها، همایش ­ها، سخنرانی ­ها و مجالس پند و موعظه به وظیفة هدایت، راهنمایی و فرهنگ ­سازی برای کلیة اقشار جامعه عمل کنند.
12. ایجاد پل­ های ارتباطی میان مسجد و وقایع روز، مشکلات، شبهات و دانش ­های عصر جدید و... به منظور پیشرو شدن مسجد و بازیابی جایگاه اصلی خود در جامعه.
14. از جمله وظایف مهم مساجد محل، جذب غیر مسلمانان به سمت خود و تفهیم اسلام به آنان است. لازمة این کار فعالیت برخی از فعالان مسجد است که به زبان ­های خارجی تسلط دارند. این فعالان با آگاهی لازمی که از اصول اسلام دارند، به تبلیغ اصول بنیادین اسلام و ارشاد غیر مسلمانان می ­پردازند و آنان را نسبت به اسلام علاقمند می­ کنند.
16. مساجدِ محل باید با پیشرفت علوم و تکنولوژی همراه باشند. امروزه رایانه تقریباً به همة عرصه ­های زندگی انسان وارد شده است؛ از این رو، یادگیری کار با رایانه، امری ضروری است و در میان اعضای هیأت امنای مسجد باید افرادی وجود داشته باشند که آشنا به کار با آن باشند؛ افرادی که پا به پای زمان و تکنولوژیِ روز حرکت کنند و آن را در خدمت مردم قرار دهند. استفاده از این ابزار تکنولوژیک، به ویژه اینترنت، امام جماعت مسجد و نمازگزاران را از اخبار جهان آگاه می ­سازد و آنان را در جریان درگیری ­های مذهبی و افکار ویرانگر و گمراه کننده قرار می ­دهد. از این رهگذر امام جماعت و اندیشمندان و فعالان مساجد می ­توانند به دنبال ایجاد افکار سازنده و جایگزین برای جامعه باشند تا افراد جامعه را برای خودسازی و مشارکت در ساخت تمدن جدید جهانی آماده سازند.

پی نوشت ها :
1. صحیح مسلم، ج1 ، ص371، حـدیث 52
2. همان ، ص 544 ، حـدیث 450 ؛ و صحیح مسلم، ج1 ، ص378، حـدیث 533
3. صحیح مسلم ـ کتاب المساجـد ومواضع الصلاة، باب فضل الجلوس فی صلاة بعد الصبح وفضل المساجد،
حـدیث 1528، ص264
4 . منهاج المسجد، مرجع سابق، ص30
5 . المسجد ودوره فی التربیـة والتوجـیه وعـلاقـته بالمؤسـسات الـدعویة فی المجتمـع ـ صالح بن غانم السـدلان.
الطبعـة الثانیـة 1419هـ ، دار بلنـسـیه للنـشـر والتوزیع، الریاض، ص 17
6 . منهـاج المسجد، مرجـع سـابق، ص30
7. سـنن ابن ماجه، کتاب المساجد والجماعات، باب تطهیر المساجد و تطیبها، حـدیث757 ، ص250
8. صحیح مسلم ـ کتاب المساجد و مواضع الصلاة باب نهى عـن أکل الثوم و البصل أو نحوهما، حـدیث 1253،
ص223
9. صحیح مسلم، مرجع سـابق.
10. صحیح البخاری. کتاب الأطعمـة باب طعام الواحـد یکفی الاثنین، حـدیث، 5392 ، ص991
11 . صحیح البخاری، ج1، ص120
12 . المسجد ودوره فی التربیـة، المرجـع السـابق، ص 17
13 . دراسـة فی السـیرة، عماد الـدین خـلیـل، الطبعـة الثالثـة 1378م، دار النفائس، مؤسـسـة الرسـالة، بیروت،
ص149
14 . الرسـول، سعـیـد حـوى، الطبعـة الرابعـة 1979م، دار الکتـب العلمیـة، بیروت، دار البار للنشـر والتوزیع، مکة
المکرمـة، ص 15
15 . هـذا الحبیـب یا محـب: أبو بکر الجزائری. الطبعـة الرابعـة 1417هـ . 1996م، مکتـبة العلوم والحکمـة، المـدینـة
المنورة، ص 295
16 . المسجد ودوره فی التربیة، ص 19
17 . الإسـلام وبناء المجتمـع الفاضل: یوسـف الشـال، (د. ط) (د. ت)، مجمـع البحـوث الإسـلامیـة، القاهـرة، ص24
18 . التـدریـس فی مـدرسـة النبوة، سـراج وزان، سـلسـلة دعوة الحـق العـدد 132 السـنة الحادیة عشـر 1413هـ ،
1993م رابطـة
العالم الإسـلامی، بمکة المکرمة، ص61
19. صحیح مسـلم، ج 8 ، ص 10 و 11، حـدیث 33
20. فـتح الباری شـرح صحیح البخاری، ابن حجـر العسقـلانی، (د. ط) (د.ت) المکتبة السـلفـیة، القـاهـرة، ج11،
ص455
21 . التـدریس فی مـدرسـة النبوة، مرجـع سـابق، ص101
22. تفـسیر القـرطبی، ج7، ص346
23 . التـدریـس فی مـدرسـة الـنبوة، مـرجع سـابق، ص96
24. المسجد ودوره فی التربیـة، مـرجـع سـابق، ص50
25. المسجد ودوره فی التربیـة، مـرجـع سـابق، ص54
26. المسجد ودوره فی التربیـة: مرجـع سـابق، ص60
27. التربیـة ومسـتقـبل الأمـة، عمـر حسـن بارفیـش، الطبعـة الأولى 1424هـ ،2004م، مؤسـسـة الرسـالة، صص280ـ 284
28. صحیح مسـلم، ج1، ص457
29 . وفاء الوفا بأخـبار دار المصطفى، نور الـدین السمهـودی (د. ط) (د. ت) (د. ن)، ج3 ، ص1028، وکذا فی
تبوک، المرجع السـابق، ج3 ، ص1029