شب‌های شعر و قصّه و تنظیم دیدارها به عهده این گروه است. مسابقات فرهنگی آموزشی و پژوهشی نیز به همّت این گروه برگزار می‌شود.
4- گروه کتابخانه‌ها و میراث فرهنگی.
برای گسترش فرهنگ قرآنی، و تبلور عینی قرآن در ذهن و زبان مردم، انجمن ادبی مدینه از سال 1398 هجری قمری مسابقات حفظ، تجوید و مفاهیم قرآن را سامان داده است. این مسابقه همه ساله در ماه رمضان و بر اساس حفظ تمام قرآن، 20 و 10 جزء قرآن و یک جزء آن برگزار می‌گردد. به مثل در مسابقه 1415 اوّلین برنده تمام قرآن 4000 ریال سعودی جایزه گرفته است. در آغاز جوایز را خود انجمن می‌پرداخت لیکن پس از آن، به پیشنهاد افراد نیکوکار، چنان روا داشته شده است. که همگان در دادن جوایز مشارکت کنند از این روی، عملًا انجمنِ ادبی، مسابقه را برنامه‌ریزی می‌کند و سامان می‌دهد و جوایز را افراد نیک‌اندیش و نیکوکار و یا مؤسسات می‌پردازند و یا انجمن را در پرداخت آن یاری می‌دهند.
انجمن در جهت اهداف خود انتشاراتی نیز بنیاد نهاده است. کتابهای اعضای انجمن و گاه آثاری که از بیرونِ انجمن بدانجا ارجاع داده می‌شود. در لجنه‌ای از عالمان و ادیبان به بررسی و نقد نهاده می‌شود و چون با معیارهای نشر انجمن همخوانی داشته باشد، به نشر آن مبادرت می‌شود. تا سال 1416، نود ونُه عنوان کتاب در موضوعات مختلف- که جنبه ادبیات آن غلبه دارد- نشر یافته است.
برخی از آنها را به تفصیل یاد خواهیم کرد.
از جمله تلاشهای فرهنگی انجمن برگزاری کنفرانس‌های سالانه ادبی و علمی است و نیز دیدارهای بین شاعران و ادیبان جهان اسلام که برای گفتگو در جهت جستن راهحلهای کارآمد برای گسترش زبان و ادب عربی انجام می‌گیرد. و در این کنفرانس‌ها، شخصیت‌های علمی، فرهنگی و نویسندگان جهان اسلام شرکت می‌کنند و درباره موضوعات مختلف اسلامی و غالباً ادبی و یا با نگاه ادبی بحث می‌کنند. این کنفرانس‌ها سالانه است؛ به مثل در کنفرانس که به سال 1399 برگزار گردیده
ص: 183
است عناوین برخی از سخنرانی‌ها چنین است: «مصادر السیرة النبویة وتقویمها» فارق حماد، «من فقه السیرة النبویة» عطیّه محمّد سالم، «اضواء علی اللغات السامیه» احمد جمال العمری، «اعجاز القرآن» عبدالفتاح عاشور، «اصحاب الکهف فی القرآن»، «الأدب المقارن» و ...
و در کنفرانس 1400 ه. ق. برخی از عناوین چنین است: «فلسطین اسلامیة قبل أن تکون عربیة» محمد منتصر الکتانی، «الغزو الفکری للمسلمین» عطیّه سالم.
و در کنفرانس سال 1413- نمونه را- می‌توان از عناوین ذیل نام برد:
«الاتّجاهات السلبیة فی الشعر العبّاسی» عبدالسلام راغب، «ادب الرحلة الی الغرب» عبدالعزیز السند، «التعلیم فی المدینة المنوّره»، محمّد حسن.
و در سال 1415 ه. ق. «الصور الفنّیة عند عبدالقادر الجرجانی» سعید السریحی.
«الکنایة و مفهومها وقیمتها البلاغیّه» محمود شاکر القطّانی، «من تاریخ أسواق المدینة فی الجاهلیّه» خالد نعمان و ....
عناوین برخی دیگر از بحثها چنین است:
«التصویر الفنّی فی القرآن»، «الاعجاز العلمی فی القرآن»، «القرآن الکریم فی اعجازه الفنّی»، «فی رحاب الحاد المقدس» «المدینة المنوره وتاریخها».
مسابقات ادبی:
از دیگر تلاشهای انجمن ادبی برگزاری مسابقه‌های ادبی (شعر، قصّه و مقاله) است، این مسابقه نیز همه ساله تشکیل می‌شود، به سال 1399 اوّلین برنده مسابقه قصّه پنج‌هزار ریال سعودی را از آنِ خود ساخت.
کتابخانه‌ها:
1- کتابخانه کودکان:
در این کتابخانه که آرایه‌هایی چشم‌نواز و دیدنی دارد و سالن مطالعه آن به گونه‌ای دلپذیر آذین شده است تا بر جاذبه آن بیفزاید، بیش از سه هزار جلد کتاب و غالباً داستان و قصّه‌های مصور وجود دارد. سالن ویژه‌ای نیز برای نمایش فیلمهای مختلف در نظر گرفته شده است تا کودکان را در رشد دانش و گسترش آگاهی‌ها یاری رساند و اوقات فراغت آنان به گونه‌ای شایسته پر شود.
2- کتابخانه ادبی:
و آن مشتمل است بر کتابهای نشر
ص: 184
یافته از سوی انجمن و آثار ادبی ادیبان و شاعران سعودی و آثار انجمن‌های ادبی کشور که منشورات هر یک از انجمنها در جایگاه ویژه‌ای قرار گرفته است.
3- کتابخانه عمومی:
این کتابخانه برای مطالعه و پژوهش اعضای انجمن و نیز پژوهشگران و محقّقان و ادیبانی است که به آنجا مراجعه می‌کنند؛ از جمله بخشهای جالب این کتابخانه دوره‌های مختلف مجلّه جهان اسلام است؛ به ویژه مجلات ادبی.
کتابهای کتابخانه به گونه‌ای موضوعی چیده شده و کتابخانه به صورت قفسه باز اداره می‌شود کتاب‌ها در عناوین ذیل طبقه‌بندی شده است:
فلسفه و علومِ متعلّق به آن، ادیان، علوم اجتماعی، لغت و ادب علوم محض، هنر، جغرافیا و تاریخ و شرح حال و مجلات.
مجله «العقیق»:
انجمن ادبی مدینه منوّره، مجله‌ای منتشر می‌کند با عنوان «العقیق» که بیشتر جنبه ادبی دارد و پژوهش‌های علمی درباره شعر، قصه و ادبیات جزیرة العرب محتوای آن را تشکیل می‌دهد.
«العقیق» انتشار منظمی ندارد و به اصطلاح از مجلّات ادواری نیست. فصول مختلف آن بدینگونه است: «البحوث والدراسات»، «المقالات» «القصّه»، «دیوان الشعر» «مراجعات الکتب»، «رسائل ثقافیّه» و «رسائل جامعیه».
«العقیق» مجله‌ای است پر برگ و بار.
آخرین شماره‌ای که در اختیار من است شماره «12- 11» است که 1417 نشر یافته. عناوین برخی از مقالات همین شماره چنین است: «أزمة القصیده»، «ابن خلدون وجغرافیا»، «ملامح من الاعجاز الفنّی فی القرآن الکریم»، «شعر الموقف فی العصر الجاهلی»، و در بخش معرّفی رساله‌های دانشگاهی، رساله‌ای معرفی شده است با عنوان: «معاییر البحث العلمی فی التربیة الاسلامیه». هر شماره از «العقیق» در پایان بخش کوتاهی دارد به زبان انگلیسی.
عناوینی از مقالات شماره‌های دیگر را نیز می‌آوریم:
از شماره «10- 9»: «النقود فی الاسلام» که بحثی است گسترده و سودمند، «الاتّجاهات السلبیة فی الشعر العبّاسی»، «نور الحقّ: قصّة من التراث الاسلامی»، «المرأة فی الشعر العربی
ص: 185
والفارسی والترکی» که گزارشی است از رساله‌ای دانشگاهی از قاهره. در این شماره گزارشی است مفصل از بحثی درباره گسترش زبان عربی، که یکی از ادیبان بحث را طرح کرده است و سه تن از ادیبان جهان عرب به نقد و بررسی و اظهار نظر در آن پرداخته‌اند.
از شماره «8- 7»، «العرب و العروبه فی الشعر السودانی»، «الوحدة الاسلامیه ومقوّماتها فی شعر شوقی»، «البدیع لابن معتزّ»، «مصطلحات النحو الکافی من کتاب معانی القرآن للفرّاء».
از شماره «6- 5»، «الجاحظ شاعراً»، «التعبیر الکنایی عند الجاحظ»، «رمضان فی الشعر العربی»، و «التعلیم فی المدینة المنوّره».
از شماره «4- 3»، «تعریب الدواوین فی العصر الأموی»، «دور محمّد اقبال فی توجیه الادب والشعر»، «اعادة النظر فی تعلیم المرأه» پژوهشی است میدانی از آموزش مختلط در غرب و طرح بحثی است از چگونگی آموزش دختران در مدارس.
از شماره «2- 1»، «مفهوم القریة و دلالتها فی القرآن الکریم»، «تأمّلات فی أسلوب التکرار القرآنی فی ضوء سورة الرحمن»، «الاسلام العلمی للبیرونی فی علم المعادن»، «فی رحاب المسجد النبوی الشریف/ شعر»، «محمّد صلی الله علیه و آله فی المدینه»، نقدی است بر کتاب مونتمگری وات.
نگاهی به برخی از آثار نشر یافته انجمن ادبی مدینه منوّره:
پیشتر آوردیم که انجمن ادبی مدینه منوّره تا سال 1416 حدود 90 جلد کتاب در موضوعات مختلف و بیشتر در حوزه ادبیات منتشر کرده است. اکنون برخی از این آثار را به اختصار معرّفی کنیم:
1- عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ناجی محمّد حسن عبدالقادر الأنصاری، المدینة المنورة، نادی المدینة المنورة الأدبی، 1416.
گزارشی است دراز دامن از ساختمان مسجد نبوی در مدینه منوره و تطوّرات و تحوّلات آن. مؤلف، کتاب را در شش فصل سامان داده است:
در فصل اوّل از وضعیت اقلیمی و طبیعیِ مؤثّر در ساختمان مسجد سخن رفته است و در ضمن آن از اسلام آوردن انصار، فضیلت مدینه منوره، فضل مسجد نبوی، حضور رسول اللَّه صلی الله علیه و آله در مدینه، موقعیّت جغرافیایی مسجد نبوی (صص 42- 19).
ص: 186
با فصل دوّم، تاریخ شکل‌گیری مسجد نبوی آغاز می‌شود و در این فصل از ساختمان مسجد در روزگار رسول اللَّه صلی الله علیه و آله سخن می‌رود؛ از شکل‌گیری ساختمان مسجد، از چگونگی بنیاد آن. از مشارکت رسول‌اللَّه صلی الله علیه و آله درساختمان‌آن، از افزونی‌های روزگار پیامبر صلی الله علیه و آله، حجره شریفه، ستونها، مأذنه‌ها و منابر ... (صص 79- 43).
در فصل سوّم، تحولات و تطوّرات ساختمانی و تاریخی مسجد نبوی از سال یازدهم تا سال 656 گزارش شده است.
مسجد نبوی در عهد خلفا، در روزگار علی علیه السلام، در حاکمیت امویان و در عهد عباسیان. در تمام این بخشها گزارش نویسنده تحلیلی است و دقیق و مستند به منابع کهن با وصف ویژگیهای مسجد در آن روزگاران. در همین بخش توسعه‌ای که در زمان مهدی عباسی سامان یافته به تفصیل گزارش شده و چگونگی ساختمان، درها، مأذنه‌ها و اصلاحات و ... تبیین شده است.
(صص 119- 81).
فصل چهارم، ویژه گزارش چگونگی مسجد نبوی، تعمیرها و اصلاحات و حوادث مرتبط با آن از سال 656 تا 1344 است. و همچنین گزارشی از روزگار مملوکیان، حاکمیت دولت عثمانی، ساختمان آن در روزگار حاکمیت سلطان عبدالمجید و تعمیرات و اصلاحات پس از آن. (صص 160- 121).
در فصل‌های پنجم و ششم، با تفصیلی بیشتر و گزارشی دقیق‌تر و وصفی گویاتر چگونگی مسجد نبوی در روزگار حکومت آل سعود به ویژه حکومت فهد بن عبدالعزیز سخن رفته است (صص 251- 161).
کتاب «عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبْرَ التاریخ» کتابی است سودمند، پر مادّه و دقیق که سیر تاریخی ساختمان و تطوّرات مسجد نبوی را با دقّت گزارش کرده است.
2- المدینه ... الیوم، محمّد صالح البلیهشی، المدینة المنوره، نادی المدینة المنوره، 1401
مؤلّف، کتاب را به انگیزه گزارش وضع مدینه منورّه در آغاز قرن پانزدهم به قلم آورده است؛ از این روی در عنوان توصیفی آن نوشته است: «المدینة المنورة فی بدایة القرن الخامس عشر». نویسنده درآمدی بر کتاب نگاشته است و در آن از نگاشته‌های عالمان درباره مدینه منوّره بر اساس تسلسل تاریخی یاد کرده و از فضیلت مدینه سخن گفته است و آنگاه از مسجد نبوی و
ص: 187
سپس از امارت مدینه منوّره از آغاز تاریخ اسلام، همه این مطالب در نهایت اختصار گزارش شده است و آنگاه از وضع فرهنگی، اجتماعی و مدنی امروزین مدینه سخن رفته است؛ چگونگی مساجد تاریخی در مدینه، مساجد نوساز، دانشگاه‌ها، دانشکده‌ها، مدارس ابتدایی ومتوسطه، شهربانی، شهرداری، و منبع اقتصادی، معیشتی و تشکیلات دولتی مدینه، فرهنگ عمومی مردم، بازارها، مدارس حفظ قرآن و ...
المدینه ... الیوم، گزارشی است گویا از وضع کنونی مدینه با توجه به اینکه این کتاب هیجده سال پیش به قلم آمده است.
3- المدینة المنورة بین الأدب والتاریخ، عاصم حمدان علی حمدان
مؤلّف ابتدا از شعر در قرن دوازدهم هجری سخن گفته است و چگونگی آن در مدینه منوّره. آنگاه چهره‌ای علمی، ادبی و تاریخی را معرفی کرده است به نام امین الحلوانی که تباری هندی داشته، سپس به مدینه رفته و آنگاه به لیدن سفر کرده و در آنجا «کتابخانه لیدن» آثار خطی وی را که بسیار مهم بوده خریده است که برخی از خاورشناسان فهرست این مجموعه عظیم فعلی را نگاشته‌اند. مؤلف آن فهرست را نیز به تفصیل شناسنانده است.
در بخش دوّم کتاب برخی از متون و آثار تاریخی مرتبط با مدینه را معرفی کرده است؛ مانند «تاریخ المدینة المنوّره» ابن شبه، «تحفة المحبین» عبدالرحمن الأنصاری و «تحقیق النصره»، ابوبکر مراغی و ...
4- تاریخ معالم المدینة المنوّره قدیماً و حدیثاً، السید احمد یاسین احمد المختاری، تعلیق و ایضاح واضافة وتخریج:
عبید اللَّه محمد امین کردی، المدینة المنوره، نادی المدینة المنوّره، 1410
مؤلّف از عالمان و مؤرّخان مدینه منوّره است و در این کتاب ابتدا از «مدینه در گذرگاه تاریخ» سخن گفته است؛ یعنی از مدینه پیش از اسلام و از چگونگی آن در روزگار رسول اللَّه صلی الله علیه و آله آنگاه به گزارش مسجد نبوی پرداخته است و چگونگی‌های آن در زمان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و خلفا و افزونی‌های آن در گذرگاه زمان و توسعه مختلف آن در حکومتها، تا زمان آل سعود.
در باب چهارِ کتاب، به تفصیل و دقّت از مساجد مدینه سخن رفته است؛ مسجد غمامه، مسجد جمعه، مسجد قبا، و ... در این بخش مؤلّف بیش از چهل مسجد را معرفی کرده است؛ اینها مساجدی هستند که در
ص: 188
گذرگاه زمان به مناسبت‌هایی شکل گرفته‌اند و اکنون نیز وجود دارند.
آنگاه از مساجدی سخن گفته است که بوده‌اند و اکنون نیستند، مسجدهای ویران شده حال به هر جهت، در این بخش از بیست مسجد یاد شده است.
در بخش دیگری از این مبحث، چگونگی مساجدی گزارش شده است که مؤلّفان پس از پیامبر و خلفا آن مساجد را بنیاد نهاده‌اند.
در بخش پنجم از خانه‌های تاریخی بحث کرده و از چگونگی آنها را در تاریخ سخن گفته و حوادث تاریخی مرتبط با آنها گزارش کرده است؛ خانه ابو ایوب انصاری، عثمان بن عفّان، حسن بن زید بن حسن علیه السلام، و ...
در بخش ششم از قصرها سخن رفته است. کاخ اسماعیل بن ولید، بنی یوسف، بنی جدیله، عروة بن زبیر، هشام بن عبدالملک و ...
چاه‌ها، چشمه‌ها، کوه‌ها، جایگاه‌های تاریخی، دژها، حصارها و حاکمان مدینه از دیگر بحثهایی است که در صفحات این کتاب آمده است. معالم المدینه به واقع گزارشی است تاریخی و تحلیلی و دقیق از آثار تاریخی و جاهای مشهور و هر آنچه در آن دیار ارجمند یاد کردنی است و در گذرگاه تاریخ شهره بوده- چه اکنون وجود دارد، و چه وجود ندارد- و بر روی هم کتابی است خواندنی و سودمند.
5- موسوعة الأدباء والکتّاب السعودیین، خلال ستّین عاماً 1350- 1410، 3 ج، اعداد: احمد سعید بن مسلم، المدینة المنوّره، نادی المدینة المنوّرة الأدبی، 1412
این کتاب مجموعه‌ای است ارجمند و سودمند در شرح حال، آثار و سوانح زندگانی ادیبان و نویسندگان سعودی. که در آن از 584 نفر سخن رفته است. شرح حال‌ها بر اساس آگاهی‌های مؤلّف، کوتاه و بلند است امّا روشن است که مؤلّف اساس را بر اختصار و گزیده نگاری گذاشته است. در ضمن شرح حال افراد غالباً ذیل این عناوین، نام، رشد و تعلیم و تعلّم زندگانی علمی، آثار و پژوهش- که به دو بخش نگاشته‌های چاپ شده و چاپ نشده تقسیم می‌شود- سخن می‌رود. مؤلّف، تنی چند از عالمان و نویسندگان شیعی را نیز یاد کرده است. امّا نه همه و نه بخش شایسته‌ای از آنها را. یک نمونه را به اختصار می‌آوریم:
شیخ علی بن جعفر بن محمّد ابوالمکارم (1313- 1364)، در
ص: 189
«عوامیه»، یکی از دیه های قطیف در ماه رمضان 1313 از مادر زاده شد و در محضر پدرش، که از عالمان آن روزگار بود، نحو و صرف و منطق و بیان آموخت، آنگاه فقه و اصول فراگرفت. سپس به عراق هجرت کرد [کجای عراق؟!] و در محضر تنی چند از عالمان آن دیار فقه، اصول، حکمت، علوم ریاضی و ... فراگرفت. و پس از دست‌یابی بر مدارج ارجمند علمی به بحرین هجرت کرد و سالها به تعلیم و تبلیغ و تدریس گذراند و پنجشنبه 6/ 5/ 1364 زندگانی را بدرود گفت.
عناوین برخی از آثار وی چنین است:
«الانصاف بین تقلید المیّت والحیّ»، «اللؤلؤ المنظوم»، «فی تاریخ الحسین، فی جزئین الکبیر، جامع فی الفقه بالاستدلال وهو من أمّهات الکتب الاسلامیه» و ...
به هر حال «موسوعة الأدباء و الکتاب السعودیین» اثری است سودمند و کارآمد.
6- تراثنا المخطوط فی العلوم التطبیقیّة والبحته، مصطفی عمّار اشراف محمد هاشم رشید، المدینة المنوّره، منشورات النادی الأدبی، 1412، 634 صفحه وزیری.
در این کتاب نسخه‌های برخی از کتابخانه مدینه منوّره، در موضوعات هشتگانه؛ حساب جبر و مقابله، هندسه، پزشکی، دارو، کیمیا، نجوم، هیأت و کشاورزی، فهرست شده است.
مؤلّف پس از مقدمه‌ای درباره اهمّیت میراث کهن و لزوم شناخت و شناسایی و بهره‌وری از آن، در فصل اوّل کتابخانه‌هایی مشتمل بر کتابهای فهرست شده در این مجموعه را معرفی کرده و آنگاه در ذیل عناوین یاد شده کتاب را شناسانده است.
او در این معرّفی از نام مؤلّف، عنوان کتاب، تاریخ فوت مؤلّف، آغاز و انجام کتاب، نوع خط، نام استنساخ کننده، جایگاه نسخه، چگونگی نسخه، و اینکه چاپ شده است یا نه، سخن گفته است.
کتابشناسی و نسخه‌شناسی مؤلف دقیق و ارزشمند است.
7- دراسات‌قرآنیّه: مجموعه‌ای‌است از پژوهشها و مقالاتی که ابتدا در «انجمن ادبی مدینه منوّره» طرح شده و آنگاه تدوین گشته و نشر یافته است. این کتاب جلد اوّل از مجموعه‌ای با عنوان یاد شده، دارای 12 سخنرانی و یا مقاله است.
سخنرانی اوّل و دوّم از آنِ عبدالصبور شاهین است. قرآن‌پژوه و عالم مصری و صاحب آثاری ارجمند در تاریخ قرآن و قرائت قرآن. وی با عنوان «القرآن واللغة العربیّه» به عظمت بیانیِ قرآن و نقش آن
ص: 190
در استواری زبان عربی پرداخته است.
«قصّه اصحاب کهف» نگاهی است گذرا به قصد اصحاب کهف در قرآن کریم. «قبس من الاعجاز القرآنی» گفتاری است بلند که در آن با نگاهی نو به اعجاز قرآن کریم، «اعجاز عددی» قرآن کریم طرح و ضمن تأیید اصل موضوع تئوری «محمّد رشاد خلیفه به نقد کشیده شده است». «السعاده بین مفهوم الانسان و منهج القرآن» لماذا اقترن النصّ النقلی بالجمال الأدبی».
«جوانب جدیده من الاعجاز القرآنی»، «الکلمات المعربة ومدی صلتها بالقرآن الکریم»، «حروف النداء فی جمالیات النص الأدبی»، «اثر دراسات الاعجاز القرآنی فی تأصیل المنهج النقدی»، «الاعجاز العلمی فی القرآن» عناوین دیگر مقالات این مجموعه است. «دراسات قرآنیه» بر روی هم مجموعه‌ای است خواندنی و سودمند.
8- المدینه المنوّرة فی‌التاریخ، عبدالسلام هاشم حافظ
مؤلّف کتاب از ادیبان، شاعران و مورخان مدینه است. او در این کتاب که کوشیده است با نگاهی گذرا، مدینه منوّره را در گذرگاه تاریخ بشناساند، چگونگی شکل‌گیری مدینه (/ یثرب) نامهای آن و جایگاه والای مدینه در فرهنگ و تاریخ اسلامی، جاریهای مشهور، درّه‌ها، کوه‌ها، دشتهای مدینه، مساجد مدینه منوّره که بحث از آن با مسجد شریف آغاز می‌شود، حوادث تاریخی مدینه، یادی از چهره‌های علمی معاصر، مدینه و در ضمن آن زندگی‌نامه خودنوشت مؤلّف، و یادکردی از سی و هشت اثر درباره مدینه منوّره؛ از جمله بخشهای این کتاب است.
)