عصر هاجر و مقطع اسلامی
محمد منصورنژاد
نوشتار حاضر با عناوین کلی زیر سامان یافته است:
* مقدمه
* هاجر و حج
* زنان و حج در اسلام
* جمع بندی و نتیجه گیری.
الف: مقدمه
در مدخل بحث، توجه به نکاتی چند ضروری است:
1) ضرورت بحث:
دستکم به دو دلیل، طرح بحث «نقش بانوان در حج»، با اهمیت و ضروری است:
اول: در عصر جدید، با توجه به بالا رفتن آگاهیها و دانشها، پرسشهای فراوانی بهویژه از سوی نسل جوان؛ از جمله در مسائل زنان، مطرح میشود که پاسخگویی به آنها از سوی دینداران، آسان نیست و از این رو، دین و دینداران گاهی در معرض اتهاماند.
1- نگارنده در کتابی با عنوان «مسأله زن، اسلام و فمینیسم در دفاع از حقوق زنان» نشر برگ زیتون: 1381، در 350 صفحه، به بسیاری از پرسشها و شبهات جدی در باب حقوق بانوان از منظر دینی، پاسخ گفته است. این نوشتار ضمن طرح مباحث مبنایی در «هویت انسانی و هویت جنسی» زنان، از نقش آنها در خانواده، جامعه مدنی و سیاست سخن به میان آورده و در مقالاتی مستقل، ضمن معرفی نظریههای فمینیستی، از نقش، حق و جاذبه زن از دیدگاه امام خمینی قدس سره، به تفصیل مطالبی را به بحث گذاشته است.
1- آل عمران: 97- 96
2- وسائلالشیعه، ج 5، ص 126، «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ إِنَّمَا سُمِّیَتْ مَکَّةُ بَکَّةَ لِأَنَّهُ یَبْتَکُّ فِیهَا الرِّجَالُ وَ النِّسَاءُ وَ الْمَرْأَةُ تُصَلِّی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ عَنْ یَمِینِکَ وَ عَنْ یَسَارِکَ وَ مَعَکَ وَ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ وَ إِنَّمَا یُکْرَهُ فِی سَائِرِ الْبُلْدَانِ».
3- طباطبایی سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی: 1363، صص 550- 2
4- در فرهنگ یهود و مسیحیت، فرزند همراه حضرت ابراهیم، اسحاق قلمداد شده است. به عنوان شاهد ازنگاه متفکّران مسیحی، کتاب «ترس و لرز»، اثر «سورن کی یرکگارد» (ترجمه سیدمحسن فاطمی، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم: 1374) را ببینید، که کارد بر گلوی اسحاق گذاردن از سوی ابراهیم را از مصادیق مرحله ایمانی (و نه استحسانی و اخلاقی) میداند.
در فرهنگ شیعی نیز در «تفسیر قمی» (ج 2، ص 224)، این ذبیح اسحاق نام گرفته و در تفسیر «روض الجنان و روح الجنان»، به قول هر دو گروه) آنها که ذبیح را اسحاق و دیگرانی که اسماعیل میدانند، اشاره داشته و در نهایت در بحث طولانی و مستدلّ قرآنی و روایی، این قول را مدلّل میکند که این ذبیح، حضرت اسماعیل علیه السلام بوده است. تفصیل بحث در:
حسین بن علی محمد بن احمد الخزاعی النیشابوری، روض الجنان و روح الجنان، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی: 1366- 74، ذیل آیه 102، سوره صافات.
1- روض الجنان و روح الجنان، ج 2، صص 163- 151، ذیل آیه 126 سوره بقره.
2- همان منبع، همانجا. «خداوند مرا کافی است و به او توکل میکنم.»
3- آقای قرائتی وجود قبر هاجر و اسماعیل در پای کعبه را اینچنین تعبیر میکنند: «شاید این درسی است کهبانی هر کاری باید پای کار خود مقاومت کند و حتی در پای کارش تمام عمرش را بدهد و همانجا بمیرد.»
قرائتی محسن، حج، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن چاپ دوم: 1380، ص 71
4- تحریم: 11 وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِیمِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ.
5- تحریم: 11، وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَةَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَنَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِی مِنْ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ.
1- تحریم: 12، وَ مَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِیهِ مِنْ رُوحِنَا وَصَدَّقَتْ بِکَلِمَاتِ رَبِّهَا وَکُتُبِهِ وَکَانَتْ مِنْ الْقَانِتِینَ.
2- تفسیری بر این بحث را ببینید در:
آیتاللَّه جوادی آملی، عبداللَّه، زن در آیینه جلال و جمال، مرکز نشر فرهنگی رجاء چاپ دوم: 1371، صص 135- 132
3- بقره: 158
4- تفسیر نمونه، ج 1، صص 399- 397، ذیل آیه 158، سوره بقره.
1- یکی از نویسندگان، ماجرای ابراهیم، هاجر و اسماعیل را با حوادث کربلا مقایسه کرده و گفته است: در آزمایشی که ابراهیم، هاجر و اسماعیل تحمّل کردند، در کربلا هم هر سه بودند؛ حضرت سیدالشهدا ابراهیم کربلا و زینب هاجر و سیدالساجدین زین العابدین اسماعیل بود، اما ...
نک: داوری اردکانی، رضا، فلسفه در بحران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر: 1373، ص 522
2- تفصیل بحث در:
فروماریک، هنرعشق ورزیدن، ترجمه پوری سلطانی، انتشارات مروارید چاپ شانزدهم: 1373، صص 70- 1
و نقد و بررسی این کتاب در:
منصورنژاد محمد، عشق زمینی، ناشر: مؤلف: 1381، صص 63- 51
3- تفسیر روض الجنان و روح الجنان، ذیل آیه 107 سوره صافات.
در این سوره از آیه 101، داستان مژده پسر بردبار به ابراهیم آمده تا در ادامه آیات به رؤیای حضرت ابراهیم اشاره داشته و نهایتاً به اینکه بر او گوسفندی فرستاده و ذبح بزرگی فدا ساختیم.
1- آل عمران: 92
2- از نکات بحث انگیز و قابل تأمل در فرهنگ دینی آن است که آیا زنان نیز می توانند از انبیاء الهی باشند یا خیر؟ در ادیان غیراسلام از زنانی چون دبوره، حلده، حنا، مریم نبیه خواهر هارون و ... به عنوان نبی یاد شده است و در بین متفکران اسلامی و شیعی نیز هستند کسانی که از نبوت بانوان چندی دفاع میکنند. در این نگاه، هاجر یکی از انبیاء الهی (در کنار آسیه، مادر موسی، ساره، مریم و ...) قلمداد شده است. در این زمینه ر. ک.
فهیم کرمانی مرتضی، زن و پیام آوری، دفتر نشر فرهنگ اسلامی (چاپ دوم): 1374، ص 52.
مبلغی آبادانی، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ج 2، انتشارات حر (چاپ دوم): 1376، ص 660
3- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، ج 3، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، ص 544
1- نحل: 59- 58
2- مدیرشانهچی کاظم، علمالحدیث و درایة الحدیث، دفتر انتشاراتاسلامی چاپ سیزدهم: 1377، ص 114
علامه امینی در جلد پنجم الغدیر، تعداد حدیث سازان را 700 نفر و احادیث جعلی را 408684 حدیث نقل میکند. جالب توجه است که:
اولًا: تعداد یاد شده، جامع همه احادیث جعلی نیست.
ثانیاً: اگر هر 15 حدیث در یک صفحه بیاید، همین تعداد ذکرشده، 27245 صفحه خواهد شد که اگر در کتابهای 300 صفحهای منتشر شود، 90 جلد کتاب، به انضمام یک جلد کتاب 245 صفحهای خواهد شد.
ثالثاً: خوب است زنان مجتهدهای ابتدا در یک کار استقرائی، تعداد کلّ احادیث مربوط به زن را استخراج نموده و سپس در یک کار اجتهادی، رجالی و درایهای، تعداد احادیث جعلی مربوط به زن را در میان مجموعه احادیث مشخص نمایند.
1- برای مطالعه و آگاهی بیشتر، مراجعه شود به مطالب مبسوط نگارنده در:
منصورنژاد، محمد، مسأله زن، اسلام و فمینیسم در دفاع از حقوق زنان، صص 50- 36
2- خطبه 80
3- حکیمی محمدرضا، الحیاة، ج 1، ص 193
تفصیل بحث در موضوع نقص عقل از جهت عقلی و نقلی در:
منصورنژاد، محمد، مسأله زن، اسلام و فمینیسم (در دفاع از حقوق زنان)، صص 65- 55
1- سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، ج 1، نشر دانش اسلامی، بی تا، ص 243 به نقل از الاصابه، ج 2، ص 480؛ تاریخ طبری، ج 2، ص 211؛ کامل، ج 2، صص 38- 37 و ....
1- برای مطالعه بیشتر درباره پیمان عقبهة اول و دوم نک:
سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، ج 1، صص 412- 411
جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام تا سال چهلم هجری، مؤسسه در راه حق: 1366، صص 144- 143
1- روم: 21
2- بقره: 187
3- بقره: 228
4- جوادی آملی، عبداللَّه، جرعهای از بیکران زمزم، ترجمه و تحقیق: علی حجتی کرمانی، معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبری: 1371، ص 174
1- شهید اول، ابی عبداللَّه شمس الدین محمد بن جمال الدین مکی العاملی، لمعه دمشقیه، ج 1، ترجمهمحسن غرویان و علی شیروانی، انتشارات دارالفکر چاپ شانزدهم: 1380، ص 117
2- همان منبع، ص 128
3- امام خمینی، روحاللَّه، حج بانوان، تدوین: حمزه اسفندیاری شیرازی، بینا: 1374، صص 16- 15
منبع همه پرسشها و پاسخها که از حضرت امام خمینی است، حج بانوان است.
4- همان منبع، ص 23
5- لمعه دمشقیه، ج 1، ص 140
6- حج بانوان، ص 33
1- لمعه دمشقیه، ج 1، صص 155- 154
2- حج بانوان، ص 59
3- همان منبع، ص 73 و 76
4- همان منبع، ص 82
5- همان منبع، ص 120
6- لمعه دمشقیه، ج 1، صص 134- 133
7- حج بانوان، ص 152
8- امام خمینی قدس سره، روحاللَّه، مناسک حج، بی نا و بی تا، ص 69
9- لمعه دمشقیه، ج 1، ص 145