قواعد فقهی حج: قاعدة مشعریه (2)

نوع مقاله : فقه حج

نویسندگان

چکیده

قاعدة «کُلُّ  مَنْ أَدْرَکَ الْمَشْعَرَ فَقَدْ أَدْرَکَ الْحَجَّ»، مانند قاعدة میقاتیه، مخصوص حج است و در دیگر عبادات کاربرد ندارد. به طبق فرمودة ائمه: هر فردی قصد عزمت به حج کند، باید  وقوف در مشعر را درک کند. وقوف در مشعر و عرفات تابع وضعیت ویژه و شرایط خاصی است. اگر حج گزار این شرایط را رعایت کند، در حقیقت حج را درک کرده است.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


 «کُلُّ  مَنْ أَدْرَکَ الْمَشْعَرَ فَقَدْ أَدْرَکَ الْحَجَّ»

 

مقدمه

از آنجا که هر آنچه در مقدمة «قاعدة میقاتیه» آوردیم در اینجا نیز جاری و ساری است، لذا از تکرار آن دوری گزیده و بدون طرح مقدمه وارد بحث می­شویم:

محتوای قاعده

«هر کسی مشعر را درک کند، حج را درک کرده است.»

از قواعد فقهی دیگر که در باب حج جاری است، قاعده‌ای است که می­گوید: «هر کس مشعرالحرام را درک کند کل حج را درک کرده است.»

برای توضیح و تشریح بهتر این قاعده، ناچاریم ابتدا به ذکر دو مقدمه بپردازیم:

مقدمه اول:  از واجبات حج، وقوف در عرفات و وقوف در مشعرالحرام است. برای همة کسانی که وقوف می‌کنند دو وقت وجود دارد؛ الف) «وقت اختیاری وقوف»  ب) «وقت اضطراری وقوف».

وقت اختیاری؛ در عرفات، از ظهر روز نهم ماه ذی‌حجه است تا غروب.

وقت اضطراری؛ در عرفات، برای کسانی است که به هر دلیلی دچار مشکل می­شوند و زمان آن، عبارت است از درک مدتی از شب عید.

اما «وقت وقوف اختیاری مشعر»، از طلوع فجر روز عید تا طلوع خورشید و «وقت اضطراری وقوف در مشعر» از طلوع خورشید روز عید تا ظهر روز دهم می‌باشد. البته ابن ادریس در خصوص وقوف اضطراری مشعر در سرائر نظر دیگری داده و فرموده‌اند:

«وقوف اضطراری در مشعر، از طلوع خورشید روز عید تا غروب آن ادامه دارد.» [1]

مقدمه دوم:  برای مکلف صور مختلفی از وقوف را می‌توان تصور کرد؛ یعنی مکلف:

1.  درک نمی‌کند هیچ‌ یک از دو وقوف را.

2.  درک می‌کند دو وقوف اختیاری را.

3.  درک می‌کند دو وقوف اضطراری را.

4.  درک می‌کند وقوف اختیاری را از عرفه و وقوف اضطراری را از مشعر.

5 . درک می‌کند وقوف اضطراری را از عرفه و وقوف اختیاری را از مشعر.

6 . درک می‌کند وقوف اختیاری را فقط از عرفه.

7.  درک می‌کند وقوف اختیاری را از مشعر، بدون این­که وقوف را در عرفه درک کرده باشد.

8 .  درک می‌کند وقوف اضطراری را فقط از عرفه.

9.  درک می‌کند وقوف اضطراری را فقط از مشعر.

با توجه به دو مقدمه‌ای که آوردیم، می‌توان گفت: هر کس معذور باشد و دو وقوف را درک نکند بلکه فقط درک کند وقوف اضطراری مشعر را، حج او صحیح است؛ به عبارت دیگر، هر کس که ممکن نباشد برای او درک دو وقوف، به جز وقوف اضطراری از مشعر، پس حج او صحیح است. همچنین هر معذوری که درک کند وقوف اضطراری را از مشعر، حج را درک کرده است. منظور از عذر؛ اعم است از عذر خارجی، مانند بیماری، شدت سرما یا گرما، حبس شدن و... این عذر‌ها یا به دلیل ندانستن و جهل به موضوع است، مثل این که روز غیر عرفه را گمان کند که روز عرفه است و یا ممکن است جهل به حکم داشته است.

همچنین ممکن است شخص موضوع حکم یا خود حکم را فراموش کرده باشد. برای اثبات همة مواردی که ذکر شد، می‌توان به حدیث صحیحة حلبی استناد کرد که امام(علیه السلام) فرمودند: «پس خداوند عذر بنده­اش را می­پذیرد.»[2]

مدارک و مستندات قاعده

روایات فراوانی دلیل بر این مطلب است که اگر حاجی پیش از طلوع خورشید مشعر را درک کند، حج او صحیح و کامل است. روایات وارده را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد:

روایات گروه اول، در خصوص درک وقوف اضطراری مشعرالحرام

1.  صحیحة جمیل بن درّاج از امام جعفر صادق(علیه السلام) :

«کسی که مشعر را درک کند در روز عید قربان، قبل از زوال خورشید، حج را درک کرده است.» [3]

2.  حسنة جمیل از امام صادق(علیه السلام) :

«کسی که مشعرالحرام را روز عید قربان، قبل از طلوع خورشید درک کند، حج را درک کرده است.» [4]

3.  موثق اسحاق بن عمار از امام جعفر صادق(علیه السلام) :

«کسی که مشعرالحرام را قبل از ظهر درک کند، در حالی که عدة کمی (پنج نفر از مردم) در آن‌جا باشند، حج از او کفایت می‌کند.»[5]

4.  صحیحة معاویة بن عمار از امام جعفر صادق(علیه السلام) که ‌گوید حضرت به من فرمودند:

«هنگامی که فردی قبل از ظهر (زوال)، در مشعر باشد وقوف را درک کرده است.» [6]

5 . صحیحة دیگر از جمیل بن درّاج:

«فرد متمتّع، تمتع خود را تا زوال خورشید در روز عرفه انجام می‌دهد و حج را تا زوال خورشید روز عید قربان انجام می‌دهد.» [7]

6 .  از عبدالله بن مغیره نقل شده است که گفت:

«فردی در منا نزد ما آمد و گفت:  من مردم را در هیچ یک از محل‌های وقوف درک نکردم! عبدالله بن مغیره به او گفت: پس برای تو حجی نیست. آن فرد برای اطمینان از اسحاق بن عمار پرسید، ولی اسحاق بی آنکه پاسخی دهد، به حضور امام رضا(علیه السلام) رسید و در مورد آن شخص پرسید. امام(علیه السلام) فرمودند: هرگاه شخصی درک کند مزدلفه را و توقف کند در آن، قبل از طلوع خورشید روز عید قربان، پس حج را درک کرده است.»[8]

7ـ موثقة فضل بن یونس:

«از امام رضا(علیه السلام) در مورد شخصی که سلطان ظالمی او را بازداشت کرده بود، پرسیدم و گفتم: در روز عرفه، قبل از این که عرفه را درک کند، سلطان او را به مکه فرستاد و حبسش کرد و در روز عید قربان آزادش نمود، حج او چه می­شود؟ امام(علیه السلام) فرمودند: به حجاج ملحق می‌شود و در مشعر وقوف می‌کند، آنگاه به منا می‌رود و رمی جمره و قربانی  و حلق می‌کند و چیزی بر او نیست. [9]

سپس عرض کردم: اگر او را در روز کوچ کردن رها کنند، تکلیفش چیست؟ امام(علیه السلام) فرمودند: چنین کسی مصدود[10] از حج است، اگر به قصد حج تمتع وارد مکه شده و عمرة تمتع را به جا آورده است، باید طواف را انجام دهد و سعی کند و سرش را بتراشد و گوسفندی را ذبح کند ولی اگر به قصد حج اِفراد وارد مکه شده، قربانی بر او واجب نیست و چیزی بر او نیست و حج از او کفایت می‌کند.»

8 . روایت معاویة بن عمار از امام صادق(علیه السلام) :

«هر کس مشعر را درک کند حج را درک کرده است.» [11]

روایات گروه دوم، در خصوص درک وقوف اختیاری مشعرالحرام

1.  صحیحه حلبی؛ «راوی گوید از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم: اگر شخصی بعد از آن­که مردم از عرفات کوچ کردند وارد عرفات شد، تکلیف او چیست؟ امام(علیه السلام) فرمودند: اگر می‌تواند شب را در عرفات بماند و وقوف کند سپس کوچ نماید و به مردم در مشعر قبل از این­که کوچ کنند ملحق شود. این شخص تا عرفات را درک نکند حجش تکمیل نمی‌شود و اگر شخصی عرفات را درک نکند ولی وقوف مشعر را درک کند، خداوند عذر او را می‌پذیرد و اگر مشعر را قبل از طلوع خورشید و قبل از کوچ کردن مردم درک کند، حجش کافی است ولی اگر مشعرالحرام را درک نکند حجش کفایت نمی‌کند.» [12]

2. صحیحة حریزه؛ «حریز‌گوید: از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم: کسی که حج اِفراد به جا می‌آورد و هر دو وقوف را از دست داده، تکلیف او چیست؟ امام(علیه السلام) فرمودند: تا طلوع خورشید روز عید وقت دارد و اگر خورشید روز عید طلوع کرد و وقوف را درک نکرد، حجش باطل است.»[13]

3. خبر محمد بن سنان؛ «راوی ‌گوید: از امام رضا(علیه السلام) در مورد مقدار وقوفی که اگر کسی درک کند حج او کافی است پرسیدم، حضرت فرمودند: اگر مشعر را درک کند در حالی که مردم در مشعرند و خورشید طلوع نکرده، حج را درک کرده و عمره‌ای بر او نیست و اگر درک کند مشعر را بعد از طلوع خورشید برای او عمرة مفرده محسوب می­شود نه حج.» [14]

بررسی و تحلیل احادیث و روایات:

از تمام روایات گروه اول استفاده می‌شود که اگر کسی وقوف اضطراری مشعر (وقوف قبل از ظهر در روز عید) را درک کند  حج را درک کرده و حج او صحیح است. هر چند هیچ یک از دو وقوف اختیاری یا وقوف اضطراری عرفه را درک نکرده باشد؛ به عبارت واضح‌تر، آنچه از روایات فوق استفاده می‌شود این است که درک یک وقوف اضطراری برای صحت حج کافی است.

حال آن­که روایات گروه دوم دلالت می‌کند بر این­که اگر کسی وقوف اختیاری مشعرالحرام را (قبل از طلوع خورشید) درک نکند، حجش باطل است، به دلیل اطلاق آیة شریفه که می‌فرماید: «وجوب درک مشعر وقتی است که مردم در آن‌جا وقوف دارند و وقوف آن‌ها تا طلوع خورشید است. بنابراین، مقتضی این گروه از روایات و اطلاق آیه، بطلان حج است، در صورتی که وقوف اختیاری مشعر را درک نکرده باشد.» [15]

اختصاص روایات گروه دوم و اطلاق آیة شریفه دلالت بر بطلان حج دارد در صورت درک نکردن وقوف اختیاری مشعر؛  به صورتی که بیان گردید، بین این دو گروه از روایات تعارض به وجود می‌آید؛ زیرا روایات گروه اول دلالت دارند بر این­که اگر فرد مشعر را قبل از زوال خورشید درک کند حج را درک کرده است.

و روایات گروه دوم دلالت بر این دارند که اگر فرد مشعر را تا زمان طلوع خورشید درک نکند حجی برای او نیست.

ترجیح در این‌جا با روایات گروه دوم است؛ زیرا با اطلاق آیه موافقت دارد و به همین خاطر است که مشهور بر این قول هستند که وقوف اضطراری در مزدلفه برای تمام و کامل بودن حج کفایت نمی‌کند.[16]

البته مرحوم آیت الله خویی میان این دو دسته از روایات جمع کرده، می‌فرمایند: «بعد از تأمل در روایات، روشن می‌شود که هیچ تعارضی میان آن‌ها نیست؛ زیرا هر یک از این دو گروه از روایات اعتبارش به خاطر این است که مشمول قول معصوم(علیه السلام)  (مَن أدرک) است و به عبارتی اعتبار شمولش قول معصوم است.[17]

گروهی از روایات حاکی از این است که وقوف مطلقاً باید تا زمان طلوع خورشید باشد، حتی برای کسی که معذور است و روایات گروه دیگر گویای آن است که وقوف تا زوال خورشید روز عید قربان کفایت می‌کند. ظاهراً در اینجا تعارض وجود دارد لیکن گروهی از همین احادیث در بین هر دو دسته دلالت می­کند بر امتداد وقوف تا زوال خورشید برای فرد معذور و غیرمتمکن که این روایات در حقیقت شاهد بر جمع بین دو گروه روایات است. با حمل کردن روایات گروه اول بر این که وقوف تا زمان طلوع خورشید برای شخص غیر معذور است و حمل کردن روایات دستة دوم بر این که امتداد وقوف تا زوال خورشید روز عید برای افراد معذور و غیر متمکن باشد، می‌توان گفت روایات در حقیقت سه گروه هستند.

گروه اول؛  روایاتی که بر امتداد وقوف تا زمان طلوع خورشید دلالت می‌کند مطلقاً مثل صحیحة حلبی که پیش­تر ذکر شد.

گروه دوم؛  روایاتی که اطلاق آن بر امتداد وقوف تا زمان زوال خورشید روز عید دلالت می‌کند مثل صحیحة جمیل که گذشت.

گروه سوم؛  روایاتی که بر امتداد وقوف تا زمان زوال خورشید برای افراد معذور دلالت می‌کند که در چند سطر بعد ذکر خواهیم کرد.

روایات گروه سوم در حقیقت دلیلی است بر جمع روایات گروه اول و دوم و به کمک این گروه از روایات می‌توان عدم تعارض روایات گروه اول و دوم را اثبات کرد.

عبدالله بن مغیره در روایت معتبری می‌گوید: شخصی در منا  نزد ما آمد و گفت: من مردم را در هر دو موقف درک نکرده‌ام...

در این روایت واضح است که فوت دو موقف از آن مرد به خاطر عذری بوده است و اصلاً اختیاری نبوده و صراحت دارد در این که امتداد وقوف برای فرد معذور تا زمان زوال خورشید است.

اگر قائل به کفایت وقوف اضطراری در مشعر برای افراد معذور باشیم، پس به طریق اولی می‌توان گفت اگر فرد وقوف اضطراری عرفه و یا اختیاری آن را همراه با وقوف اضطراری مشعر درک کند، حج از او کفایت می‌کند.

در نهایت می‌توان گفت که در درک اضطراری مشعر، فرقی بین اضطراری شب و اضطراری روز نیست. پس بر معذورین؛ همان کسانی که توانایی وقوف اختیاری یا اضطراری روز را در مشعر ندارند، واجب است از مشعر، قبل از طلوع فجر و بعد از وقوف در آن، بروند که منظور از این مطلب همان وقوف اضطراری لیلی در مشعر است.

دیدگاه مراجع تقلید

وقوف در عرفات، دومین عمل واجب حج، در روز عرفه، در سرزمین عرفات انجام می‌شود. بودن در عرفات از زوال روز نهم تا غروب شرعی ـ که وقت نماز مغرب است ـ بنابر احتیاط واجب لازم است ولی تمام آن رکن نیست که با ترک آن حج باطل شود. پس اگر کسی بعد از زوال ظهر، کمی توقف کند و برود و یا طرف عصر بیاید حج او صحیح است اگر چه عمداً باشد.[18]

وقوف اضطراری، شب عید است و مراد از شب عید تا طلوع فجر است.

«اگر وقوف به عرفات را به خاطر عذری، مانند فراموشی و ضیق وقت و مانند این‌ها، از ظهر تا غروب ترک نماید، برای او کافی است که به وقوف، ولو مختصری از شب عید (در عرفات) برسد و این وقت، وقت اضطراری عرفات است، و اگر بدون عذر و عمداً وقوف اضطراری را ترک کند، ظاهر این است که حجش باطل است، اگر چه به مشعر برسد و اگر به جهت عذری، وقوف اختیاری و اضطراری عرفه را ترک نماید، رسیدن به وقوف اختیاری مشعرالحرام در صحت حجش کفایت می‌کند.» [19]

«برای وقوف در مشعر سه وقت است؛ یک وقت اختیاری و آن بین الطلوعین است، و دو وقت اضطراری؛ یکی از آن‌ها شب عید است برای کسی که عذر دارد و دومی از طلوع آفتاب روز عید تا ظهر همان روز است و آن هم برای کسی است که معذور است و همچنین برای وقوف عرفات یک وقت اختیاری است که آن از ظهر روز عرفه تا غروب شرعی آن روز است و یک وقت اضطراری است که آن شب عید است برای کسی که دارای عذر است با در نظر گرفتن اقسام مختلف وقوف، موارد ابتلای مختلفی را می‌توان ذکر نمود که امام خمینی1 این موارد ابتلا را در دوازده مورد ذکر فرموده‌اند:

1. رسیدن به وقوف اختیاریِ هر دوی آن‌ها، که بدون اشکال حجش از این جهت صحیح است.

2. نرسیدن به هیچ‌کدام از وقوف اختیاری و اضطراری، هر دوی آن‌ها که بدون اشکال حجش باطل است چه عمداً باشد یا از روی جهل و فراموشی.

3. رسیدن به اختیاری عرفه و اضطراری روزانة مشعر (البته اگر وقوف اختیاری مشعر را عمداً ترک کرده باشد حجش باطل است) و اگر عمدی نباشد حجش صحیح است.

4. رسیدن به اختیاری مشعر و اضطراری عرفه، حج صحیح است.

البته اگر عمداً وقوف اختیاری عرفه را ترک کرده باشد حجش باطل است و اگر عمداً نباشد صحیح است.

5 . رسیدن به اختیاری عرفه با اضطراری شبانة مشعر البته اگر وقوف اختیاری مشعر را به خاطر عذری ترک کرده باشد، حج صحیح است و اگر بدون عذر ترک کرده باشد حج باطل است.

6 . رسیدن به اضطراری عرفه با اضطراری شبانة مشعر. اگر دارای عذر است و بدون عمد وقوف اختیاری عرفه را ترک نموده، بنابر اقوی حجش صحیح است و شخصی که عذر ندارد، اگر عمداً وقوف اختیاری عرفه یا مشعر را ترک نموده، حجش باطل است.

7.  فقط به وقوف اختیاری عرفه برسد، اگر عذر داشته باشد حج او صحیح است.

8 .  رسیدن به وقوف اضطراری عرفه و وقوف اضطراری روزانة مشعر، اگر از روی عذر باشد حج او صحیح است ولی اگر عمداً یکی از دو وقوف اختیاری را ترک کرده، حج او باطل است.

9.  فقط به وقوف اضطراری عرفه برسد حج او باطل است.

10.  فقط به وقوف اختیاری مشعر برسد حج او صحیح است؛ در صورتی که عمداً وقوف اختیاری عرفه را ترک نکرده باشد.

11.  فقط به وقوف اضطراری روزانة مشعر برسد حج او باطل است.

12.  فقط به وقوف اضطراری شبانة مشعر برسد، اگر از صاحبان عذر باشد و وقوف در عرفه را عمداً ترک نکرده باشد، حج او صحیح است.[20]

در خصوص مورد سوم، رسیدن به وقوف اختیاری عرفات با اضطراری مشعر، آیت‌الله سیستانی می‌فرمایند: چون وقوف اختیاری مشعر بخشی از شب است تا طلوع آفتاب، اگر بین الطلوعین را عمداً هم ترک کند حجش صحیح است ولی در صورت علم یک گوسفند کفّاره واجب است.[21]

در خصوص مورد پنجم، رسیدن به وقوف اختیاری عرفات با اضطراری شب مشعر، آیت‌الله فاضل می‌فرمایند: بنابر اقوی حج باطل است.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری قاعده

1. اگرکسی درک کند وقوف اختیاری عرفه و وقوف اضطراری روزانة مشعر را، حج او تمام است.

2. کسی­که مریض است و توان وقوف اختیاری عرفه را  ندارد و وقوف اضطراری را در عرفات و یا مزدلفه درک کرده، حج او تمام است.

3. اگر کسی مریض است و توان وقوف را ندارد، به جز وقوف اضطراری در شب یا در روز در مشعر، حج او صحیح است.

4. کسی که حبس شده و به جز وقوف اضطراری در عرفه و اختیاری در مشعر یا وقوف اضطراری در عرفه وقوف اضطراری در مشعر و یا فقط وقوف اضطراری در مشعر برایش ممکن نیست، حج او صحیح است.

5 . کسی­که وقوف اضطراری در عرفات را به خاطر جهل به موضوع ترک کند؛ چنانچه مثلاً خیال کند روز عرفه است و حال آن که روز عرفه نباشد و توانایی وقوف در مشعر را نیز نداشته باشد ولی وقوف اضطراری مشعر را درک کرده باشد، حج او کامل است.

6 . هرکس فراموش کند که این روز روز عرفه است و وقوف در عرفات را ترک کند و از معذورین باشد، اگر وقوف اضطراری شبانة مشعر را درک کند حج او صحیح است.

7. هرکس وقوف در عرفات را به خاطر جهل به حکم ترک کند ولی وقوف اختیاری مشعر را درک کند، در صورتی که وقوف اضطراری مشعر را درک کند حج او صحیح است.

8 . هرکس وقوف اختیاری عرفات را درک کند ولی هیچ یک از دو وقوف اضطراری و اختیاری مشعر را درک نکند حج او صحیح است.

9. هرکس فقط وقوف اضطراری عرفه و وقوف اضطراری مشعر را درک کند، حج او صحیح است.

 

 

فهرست منابع (فهرست منابع بعد از پی نوشتها بیاید)

1.  ابن ادریس (حلّی)، محمد بن منصوربن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ دوم ناشر جامعه‌ی مدرسین قم، 1410ق.

2.  ابن بابویه (صدوق)، محمد بن علی، علل الشرایع، کتابفروشی داوری، بی‌جا، بی‌تا.

3.  ـــــــــــــــــــــ  ، من لایحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، 1413ق.

4.  حرّ عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه الی مسائل الشیعه، بی‌نا، چاپ ششم، 1361ش.

5 .  خامنه‌ای، سیدعلی، مناسک حج، تهران، مشعر، بی‌تا.

6 .  خمینی، روح الله، تحریرالوسیله، منشورات مدرسه دارالعلم، چاپ چهارم، 1374ش.

7 .  ـــــــــــــــــ ، تحریرالوسیله، مترجم: علی اسلامی، قم، جامعه‌ مدرسین، 1425ق.

8 . ـــــــــــــــــ ، مناسک حج، تهیه و تنظیم محمدرضا محمودی، نشر مشعر، چاپ سوم، 1386ش.

9.  خویی، سیدابوالقاسم، معتمدالعروه، منشورات مدرسه دارالعلم، بی‌تا.

10.  ــــــــــــــــــــــ ، موسوعة الامام الخوئی، بی‌جا، موسسه احیاء الآثار الامام الخوئی، تهران، مشعر، بی‌تا.

11.  زارعی سبزواری،‌ عباسعلی، القواعد الفقهیه فی فقه الامامیه، قم، جامعه مدرسین، 1430ق.

12.  فلاح‌زاده، محمدحسین، مناسک حج ویژه بانوان، تهران، مشعر، 1418ق.

13.  فیاض کابلی، محمداسحاق، مناسک حج، تهران، مشعر، بی‌تا.

14. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، مؤسسه‌ی وفاء، لبنان، بیروت، چاپ سوم، 1403ق.

15.  ملکوتی‌فر، ولی الله و طبیبی، سیدحسن، قاموس حج، سبزوار، انتشارات ابن یمین، چاپ اول، 1382ش.

16.  موسوی عاملی، سیدمحمد، مدارک الاحکام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، 1411ق.

17.  نجفی، شیخ محمدحسن، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی، دارالکتاب الاسلامی، 1393ق.



[1].  سرائر، ج1، ص619

[2].  «فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَعْذَرُ لِعَبْدِه‏»، وسائل الشیعه، ج10، ص56 ، باب 22، ابواب الوقوف بالمشعر، ح2

[3]. «مَنْ أَدْرَکَ الْمَشْعَرَ یَوْمَ النَّحْرِ قَبْلَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَقَدْ أَدْرَکَ الْحَج‏» ، وسائل الشیعه، ج10، ص59 ، باب 32 ، ابواب الوقوف بالمشعر، ح8

[4].  «مَنْ أَدْرَکَ الْمَشْعَرَ الْحَرَامَ یَوْمَ النَّحْرِ مِنْ قَبْلِ زَوَالِ الشَّمْسِ فَقَدْ أَدْرَکَ الْحَجَّ»، کافی، ج4، ص476

[5].  «مَنْ أَدْرَکَ الْمَشْعَرَ الْحَرَامَ وَ عَلَیْهِ خَمْسَةٌ مِنَ النَّاسِ قَبْلَ أَنْ تَزُولَ الشَّمْسُ فَقَدْ أَدْرَکَ الْحَجَّ» وسائل الشیعه، ج10، ص59 ، باب 23،  ابواب الوقوف بالمشعر، ح11

[6].  «إِذَا أَدْرَکَ الزَّوَالَ فَقَدْ أَدْرَکَ الْمَوْقِف‏»، وسائل الشیعه، ج10، ص60 ، باب 23،  ابواب الوقوف بالمشعر، ح15

[7]. «الْمُتَمَتِّعُ لَهُ الْمُتْعَةُ إِلَى زَوَالِ الشَّمْسِ مِنْ یَوْمِ عَرَفَةَ وَ لَهُ الْحَجُّ إِلَى زَوَالِ الشَّمْسِ مِنْ یَوْمِ النَّحْرِ» وسائل الشیعه، ج8­­ ،  ص213، باب 20،  ابواب الوقوف بالمشعر، ح15

[8].  «إِذَا أَدْرَکَ مُزْدَلِفَةَ فَوَقَفَ بِهَا قَبْلَ أَنْ تَزُولَ الشَّمْسُ یَوْمَ النَّحْرِ فَقَدْ أَدْرَکَ الْحَج‏»، وسائل الشیعه، ج10، ص58 ، باب 23، ابواب الوقوف بالمشعر، ح6

[9].  «قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ عَرَضَ لَهُ سُلْطَانٌ، فَأَخَذَهُ ظَالِماً لَهُ یَوْمَ عَرَفَةَ قَبْلَ أَنْ یُعَرِّفَ، فَبَعَثَ بِهِ إِلَى مَکَّةَ فَحَبَسَهُ. فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ النَّحْرِ، خَلَّى سَبِیلَهُ، کَیْفَ یَصْنَعُ؟ فَقَالَ: یَلْحَقُ فَیَقِفُ بِجَمْعٍ، ثُمَّ یَنْصَرِفُ إِلَى مِنًى فَیَرْمِی وَ یَذْبَحُ وَ یَحْلِقُ وَ لاَ شَیْ‏ءَ عَلَیْهِ، قُلْتُ: فَإِنْ خَلَّى عَنْهُ یَوْمَ النَّفْرِ کَیْفَ یَصْنَعُ؟ قَالَ: هَذَا مَصْدُودٌ عَنِ الْحَجِّ إِنْ کَانَ دَخَلَ مُتَمَتِّعاً بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ، فَلْیَطُفْ بِالْبَیْتِ أُسْبُوعاً، ثُمَّ یَسْعَى أُسْبُوعاً وَ یَحْلِقُ رَأْسَهُ وَ یَذْبَحُ شَاةً، فَإِنْ کَانَ مُفْرِداً لِلْحَجِّ فَلَیْسَ عَلَیْهِ ذَبْحٌ وَ لاَ شَیْ‏ءَ عَلَیْهِ...» وسائل الشیعه، ج9، ص307، باب 3 ، ابواب الإحصار و الصدّ، ح2

[10].  مصدود کسی است که دشمن و یا مانند آن، او را از عمره یا حج جلوگیری کند،  (تحریرالوسیله، ج2، ص279).

[11].  «مَنْ أَدْرَکَ جَمْعاً، فَقَدْ أَدْرَکَ الْحَج‏ّ»، وسائل الشیعه، ج10، ص63 ، باب23 ، ابواب الوقوف بالمشعر، ح2

[12].  «إِنْ کَانَ فِی مَهْلٍ حَتَّى یَأْتِیَ عَرَفَاتٍ مِنْ لَیْلَتِهِ فَیَقِفَ بِهَا ثُمَّ یُفِیضَ فَیُدْرِکَ النَّاسَ فِی الْمَشْعَرِ قَبْلَ أَنْ یُفِیضُوا فَلاَ یَتِمُّ حَجُّهُ حَتَّى یَأْتِیَ عَرَفَاتٍ وَ إِنْ قَدِمَ رَجُلٌ وَ قَدْ فَاتَتْهُ عَرَفَاتٌ فَلْیَقِفْ بِالْمَشْعَرِ الْحَرَامِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَعْذَرُ لِعَبْدِهِ فَقَدْ تَمَّ حَجُّهُ إِذَا أَدْرَکَ الْمَشْعَرَ الْحَرَامَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ أَنْ یُفِیضَ النَّاسُ فَإِنْ لَمْ یُدْرِکِ الْمَشْعَرَ الْحَرَامَ فَقَدْ فَاتَهُ الْحَجُّ ...»، وسائل الشیعه، ج10، ص57 ، باب 23،  ابواب الوقوف بالمشعر، ح1

[13].  «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ رَجُلٍ مُفْرِدٍ لِلْحَجِّ فَاتَهُ الْمَوْقِفَانِ جَمِیعاً، فَقَالَ لَهُ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ یَوْمَ النَّحْرِ، فَإِنْ طَلَعَتِ الشَّمْسُ مِنْ یَوْمِ النَّحْرِ فَلَیْسَ لَهُ حَجٌّ»، وسائل الشیعه، ج10، ص57 ، باب 23،  ابواب الوقوف بالمشعر، ح1

[14].  «سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ(علیه السلام) عَنِ الَّذِی إِذَا أَدْرَکَهُ الإِنْسَانُ فَقَدْ أَدْرَکَ الْحَجَّ، فَقَالَ: إِذَا أَتَى جَمْعاً وَ النَّاسُ بِالْمَشْعَرِ الْحَرَامِ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ، فَقَدْ أَدْرَکَ الْحَجَّ وَ لاَ عُمْرَةَ لَهُ، وَ إِنْ أَدْرَکَ جَمْعاً بَعْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ، فَهِیَ عُمْرَةٌ مُفْرَدَةٌ وَ لاَ حَجَّ لَه»،‏ عوالی اللآلی، ج3، ص163

[15]. (فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ... * ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاس‏...) بقره: 198و199

[16].  زراعی، عباسعلی، القواعد الفقهیه فی فقه الامامیه، ص 325

[17].  همان، ص 326

[18].  مناسک حج، مطابق با فتاوای مراجع معظم تقلید، 459

[19].  تحریرالوسیله، ج2، ص 245

[20].  تحریرالوسیله، ج2‌، ص 248، 249 و 251

[21].  مناسک حج با فتاوای مراجع معظم تقلید، ص462