محدودة حرم از نگاه فریقین

مقدمه

شناخت وآگاهی از محدودة حرم، از آن­رو که از اماکن شریف و مقدس بوده و احکام ویژه­ای دارد، حایز اهمیت است.

 از جمله موضوعات مربوط به مکه و حج که آگاهی ازآن، هم از نظر فقهی لازم  است وهم از جهت تاریخی و جغرافیایی، حرم و حدود و مرزهای آن است.

حدود حرم الهی با ستون‌ها و علایمی مشخّـص شده‌ و شکل هندسی آن تا حدی نزدیک به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

* .  دانش آموختة سطح 4 حوزة علمیه قم.

شکل ذوزنقه است.[1]

فقهای امامیه دربارة محدودة حرم بحث چندانی نکرده‌اند و از آنجاکه بعد از وضع علامات، محدوة حرم معلوم و مشخص است، بحث پیرامون آن، چندان اهمیتی ندارد؛ گرچه مقدار مسافت بین علامات و مکه مجهول باشد. البته زراره یک روایت در مورد مساحت حرم از امام صادق7  نقل کرده که فرمودند: «خداوند حرمش را چهار فرسخ در چهار فرسخ حرمت بخشید.» جالب اینجاست که طبق تحقیقات و نقشة هوایی، محدودة حرم که به واسطة آقای بن دهیش در کتاب «الحرم المکی و الاعلام المحیطة به» نقل شده، مساحت حرم تقریباً مساوی است با آنچه در روایت زراره در مورد مساحت حرم نقل شد.

1.  حدود حرم از نگاه امامیه

حدود منطقة حرم، از دیرباز پیدا و مشخص بوده؛ از این­رو، امامیه دربارة محدودة حرم مباحث چندانی مطرح نکرده­ و آنچه در این مورد نوشته­اند، ظاهراً برگرفته از نظرات و منابع اهل سنت است؛ زیرا آنچه در پژوهش و کاوش­ها بدان دست یافتم، این است که نخستین کتاب از امامیه که مقدار مسافت حرم را نقل کرده «المهذّب ابن براج»[2] است. نتیجة پژوهش وی در این مورد، تقریباً‌‌ همان است که ازرقی و فاکهی؛ (دو عالم اهل سنت) در اخبار مکة خود آورده­اند؛ حتی با‌‌ همان عبارات یا با مختصر تفاوت؛ به­گونه‌ای که هر خواننده‌ای در می­یابد مطالب نقل شده در «المهذّب» بر گرفته از نظریة ازرقی و فاکهی است.

علمای امامیه نیز همین­ نظریه را برگزیده­اند و اگر در عبارات کتب امامیه اختلافی در حدود حرم دیده می‌شود، ناشی از اختلاف نظر در منابع و کتب عامّه است.

مؤید این ادّعای ما سخن صاحب جواهر است که در حد و اندازة حرم، هر آنچه نقل کرده، از علما و کتب عامّه و اهل سنت است.

اکنون در این نوشته، محدوده و اندازة حرم و فاصلة میان اعلام و نشانه­ها تا مکه و مسجد الحرام و موارد اختلافی و اتفاقی را از دیدگاه اهل سنت و امامیه به تفصیل بررسی نموده، قول مختار را بیان خواهیم کرد.

مساحت حرم

علمای امامیه در مقدار مساحت حرمِ مکه، دارای اتفاق نظریه­اند و همگی معتقدند که مساحت حرم «برید در برید» است و چون هر برید چهار فرسخ شرعی است، مساحت تقریبی حرم شانزده فرسخ مربع می­شود، لیکن این مقدار مساحت که گفتیم، نسبت به اطراف مکه مساوی نیست، به­طوری که مسافت از جهات چهارگانه به یک اندازه باشد؛ زیرا بعضی از جهات مکه؛ مانند تنعیم نزدیکتر است و بعضی دورتر.  بنابراین، مراد از این مقدار مسافت مجموع مساحت حرم از همة اطراف است.

شیخ طوسی در «نهایه»، (بی­تا، ص234) و «مبسوط» (1387ش. ، ص354) و ابن براج در «المهذّب» (1406ق. ، ج1، ص220) و ابن ادریس حلّی در «سرائر» (1410، ج1، ص555) و علامه در «تذکرة الفقهاء» (1416ق. ، ج7، ص375) و دیگران، حد حرم را برید در برید نقل کرده­اند. صاحب مستمسک العروه در این مورد می­نویسد:

«کشف اللثام و جواهر در نقل کلمات کسانی که متعرّض ذکر مسافت حرم از جهات مختلف شده‌اند، اطالة کلام کرده‌اند؛ زیرا وقتی علامت وضع شدة محدودة حرم معلوم و مشخص است، دیگر بحث در مورد آن ضرورتی ندارد، اگرچه مقدار مسافت بین علامات و مکه به ذراع، مجهول و نامشخص است.»[3]

صاحب جواهر دراین مورد می­نویسد: «در هرحال، تحدید و اندازة یاد شده، برگرفته از روایات اهل بیت: است و علمای ما هم به آن فتوا داده­اند.» (نجفی، 1981م. ، ج5، ص518).[4]

مرحوم سید محسن حکیم در این باره می­نویسد: «در ظاهر اشکالی میان امامیه نیست که حرم یک برید در یک برید است.» و در «کشف اللثام» (فاضل هندی، 1416ق. ، ج5 ، ص237) آمده: «اختلافی درآن نیست...» و ظاهر قول امام۷ «برید فی برید» این است که طول حدّ حرم یک برید و عرض آن هم یک برید است، لیکن از آنجا که معلوم است حدود حرم مکه در جهات اطراف مکه مختلف است؛ به این معنی که حدود حرم در بعضی جهات دور و در برخی جهات نزدیک به مکه است، مشخص می‌شود که مراد از حدیث [برید فی برید] مقدار مسافت است؛ به صورتی که اگر همة این مساحت‌ها از جهات مختلف حساب شوند و به شکل مربع در بیایند، طول و عرض آن می­شود یک برید در یک برید. (حکیم، 1404ق. ، ج11، ص286). محقق خویی (1410ق. ، ج5 ، ص518) هم همین توجیه را پذیرفته است.

حجت و دلیل مساحت حرم

تنها دلیل این بحث موثقة زراره است.

«محمد بن الحسن بإسناده عن سعد بن عبد الله عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى، عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ بُکَیْر،ٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَر8ٍ یَقُولُ حَرَّمَ اللهُ حَرَمَهُ بَرِیداً فِی بَرِیدٍ أَنْ یُخْتَلَى خَلَاهُ أَوْ یُعْضَدَ شَجَرُهُ إِلَّا الْإِذْخِرَ أَوْ یُصَادَ طَیْرُهُ...» (حرّ عاملی، 1414ق. ، ج12، ص555 ، ح4).

«زراره ‌گوید: شنیدم امام باقر7 فرمود: خداوند متعال حرمش را از یک برید در یک برید محترم شمرده، که گیاهش چیده نشود و درختش قطع نشود مگر گیاه اذخر، و پرنده‌اش صید نشود...»

این روایت به خاطر «عبدالله بن بکیر» که فطحی مذهب است، صحیحه نیست بلکه آن را موثّقه دانسته­­اند.

«عبدالله بن بکیر» اگر چه فطحی مذهب بوده لیکن وثاقتش را پذیرفته­اند. شیخ طوسی در الفهرست، (1351ش. ، ص188) مامقانی درتنقیح المقال (1422ق. ، ج2، ص171) و محقق خویی در معجم رجال الحدیث (1409ق. ، ج11، ص132) تصریح به وثاقت این راوی کرده­اند.

دلالت موثقة زراره

روایت زراره دلالت داردکه مساحت حرم امن الهی چهار فرسخ در چهار فرسخ است؛ زیرا هر برید چهار فرسخ و هر فرسخ حدود شش کیلومتر است. وقتی چهار فرسخ را ضرب در شش کیلومتر کنیم می‌شود بیست و چهار کیلومتر (۲۴=۴×۶)  و اگر این بیست و چهار را ضرب در بیست و چهار دیگر کنیم که ضلع دیگر این مربع (حرم) است،  می‌شود پانصد و هفتاد و شش کیلومتر (۵۷۶=۲۴×۲۴) که این مقدار، مساحت تقریبیِ حرم امن الهی است.

تطبیق این مساحت با مساحتی که با نقشة هوایی گرفته­اند

صاحب کتاب «الحرم المکی الشریف» ضمن تحقیقاتی میدانی، در بارة حدود حرم می­نویسد: «طبق نقشة هوایی، مساحت حرم را یافتم که به مقدار پانصد و پنجاه کیلومتر و سیصد متر (۵۵۰ کیلومتر و۳۰۰ متر) می‌باشد.»، (بن دهیش، 1418ق. ، ص122)[5] و این تقریباً مطابق است با موثقة زراره که امام باقر۷ فرمود: حرم امن الهی برید در برید است که مطابق کیلومتر حدود پانصد و هفتاد و شش کیلومتر است و این اختلاف کم که وجود دارد، شاید به خاطر اندازه‌ای است که در مورد «کیلومتر» گفته­اند.

بنابراین، این روایت، دلالتِ کامل نسبت به مساحت کلّ حرم امن الهی دارد.

حدود حرم از نگاه شهید سید محمد صدر:

تنها فقیهی که نگاهی متفاوت نسبت به حدود حرم دارد، صاحب کتاب «ماوراء الفقه» است. وی معتقد است: برخی روایات معتبر، حرم را محدود به چهل و هشت میل از هر جهت مکة مکرمه دانسته­­اند؛ یعنی حرم دایره‌ای است که نصف قطر آن به این مقدار (چهل و هشت میل)  می‌باشد و میل هم به نظر ایشان مساوی با هزار و هشتصد و بیست و چهار (۱۸۲۴) متر است. بنابراین، چهل و هشت میل، مساوی است با هشتاد و هفت کیلومتر و پانصد و پنجاه و دو متر که این مقدار مسافت، نصف قطر دایرة حرم است و روی این حساب قطر کلّ حرم دو برابر این مقدار است؛ یعنی یکصد و هفتاد و پنج کیلومتر و صد و چهار متر می‌باشد، (صدر، 1427ق. ، ج2، ص231).[6]

و نیز می­نویسد: «بعضی از فقها حدود حرم را برید در برید گفته­اند؛ یعنی طول آن یک برید و عرض آن هم یک برید. و برید چهار فرسخ است. فرسخ تقریباً  6  کیلومتر می‌باشد... و این سخن به اعتماد بعضی از روایات است که خالی از اشکال نیست.» (همان صص4 ـ 233).[7]

سید محمد صدر، بعد از بیان حدود حرم از جهات چهارگانه ـ شمال، غرب، شرق و جنوب ـ  می‌نویسد: «معنای این مقدار فاصله‌ای که بیان شد، این است که حرم از هر جهت، مسافت متفاوتی دارد و یکسان نیست در حالی که چنین سخنی درست نیست و مخالف با ارتکاز متشرعه است. بالا‌تر اینکه معارض است با روایاتی که خود علما اعتماد بر آن کرده‌اند که حرم برید در برید است.» (همان.)

ایشان در ادامه می‌نویسد: «و اما این جهات چهارگانة یادشده را روایات به عنوان محدودة حرم معرفی نکرده­اند، بلکه اینها تنها مواقیتی هستند برای کسانی که از احرام در میقات‌ها بازمانده‌اند و ضیق وقت دارند از رجوع به مواقیت و یا مثل این مورد از حالات.»

بنابراین، ‌‌نهایت مطلبی­که می­توان گفت این است که بگوییم؛ به ذهن فقیه خطور کرده است که ناگزیر از خروج از حرم برای بستن احرام هستیم. پس اگر مناطق چهارگانة مذکور داخل در حرم باشند، احرام بستن از آنجا درست نیست، لیکن این کلام از چند جهت قابل مناقشه است:

الف) امر به احرام از آن مناطق، تسامحِِ شرعی است. بنابراین، جایز است احرام از داخل حرم. بله، اگر دلیل معتبری داشتیم­که از این مناطق باید احرام بست، به آن عمل می‌کردیم.

ب) اگر این اماکن خارج حرم باشند، معنایش این است که حرم، کمترین و نزدیک‌ترین مقدار مسافت از آن‌ها به مکه است که آن چهار میل است (تنعیم)؛ زیرا حرم الهی به صورت دایره‌ای است به دور کعبه و غیر این را متشرعه قبول ندارد و این مقدار فاصلة مساوی، هفت کیلومتر و دویست متر است و اما باقی مناطق سه­گانه خارج حرم می‌باشند.

و احتمال این­که اگر حرم نه دایره­ای شکل، بلکه مشوش الشکل باشد، قابل قبول نیست و روایات هم دلالت بر آن ندارد... بنابراین، آنچه که داخل این دایرة مقدسه 87 کیلومتر و ۵۵۲ متر از اماکن باشد، حرم است و آنچه که خارج از این محدوده باشد حِلّ است.

نتیجه اینکه این اماکن چهارگانه داخل در حرم است؛ چنانکه مشاعر سه­گانة مشهور؛ یعنی منا، عرفات و مشعر نیز داخل در حرم الهی می‌باشند.» (همان.)

اشکالاتی که بر نظریة سید محمد صدر وارد است:

اولاً: روایات معتبری­که تصریح کند محدودة حرم چهل وهشت میل است را نیافتیم. بله، ممکن است مراد ایشان از این روایات، روایاتی است که در رابطه با وجوب حج قِران یا اِفراد برای اهل مکه و کسانی است که فاصلة منزل و سکونت آن‌ها کمتر از چهل و هشت میل تا مسجد الحرام می­باشد.

در این مورد دو روایت وجود دارد:

1.  صحیحة زراره: «مُحَمَّدِ بن الحَسَن بِإِسنَادِهِ  عَن مُوسَی بن القَاسِم، وَ عَنْهُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى، عَنْ حَرِیزٍ، عَنْ زُرَارَةُ، عَنْ أَبِی جَعْفَر8 قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ8 قَوْلُ الله ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ فِی کِتَابِهِ ذٰلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حٰاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ قَالَ: یَعْنِی أَهْلُ مَکَّةَ لَیْسَ عَلَیْهِمْ مُتْعَةٌ ـ کُلُّ مَنْ کَانَ أَهْلُهُ دُونَ ثَمَانِیَةٍ وَ أَرْبَعِینَ مِیلًا ـ  ذَاتِ عِرْقٍ وَ عُسْفَانَ کَمَا یَدُورُ حَوْلَ مَکَّةَ ـ فَهُوَ مِمَّنْ دَخَلَ فِی هَذِهِ الْآیَةِ ـ وَ کُلُّ مَنْ کَانَ أَهْلُهُ وَرَاءَ ذَلِکَ فَعَلَیْهِمُ الْمُتْعَةُ». (حرّ عاملی، 1414ق. ، ج11، ص259، باب6 ، ح3)

2.  خبر زراره: « محمد بن الحسن بإسناده عَن عَلِیُّ بْنُ السِّنْدِیِّ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ حَرِیزٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ7 قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللهِ تَعَالَى (ذٰلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حٰاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ) قَالَ ذَلِکَ أَهْلُ مَکَّةَ لَیْسَ لَهُمْ مُتْعَةٌ وَ لَا عَلَیْهِمْ عُمْرَةٌ. قَالَ: قُلْتُ فَمَا حَدُّ ذَلِکَ؟ قَالَ: ثَمَانِیَةٌ وَ أَرْبَعُونَ مِیلًا مِنْ جَمِیعِ نَوَاحِی مَکَّةَ دُونَ عُسْفَانَ وَ دُونَ ذَاتِ عِرْقٍ». (حرّ عاملی، 1414ق. ، ج11، ص261، باب6 ، ح7)

در روایت دوم، زراره از امام باقر7 دربارة این آیه می­پرسدکه خداوند فرمود: (ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ) این حکم برای کسی است که خانواده­اش نزد مسجد الحرام ساکن نباشند. امام7 در پاسخ او فرمودند؛ یعنی اهل مکه نباید عمره و حج تمتع انجام دهند. زراره گوید: پرسیدم تا کجای مکه، و حدّ آن چه مقدار است؟  فرمودند: چهل و هشت میل از همة اطراف مکه؛ مانند عسفان و ذات عِرق.

بررسی سند این دو روایت:

سند روایت نخست که صحیحة زراره ‌باشد، مشکلی ندارد و صحیحه است لیکن حدیث دوم که از زراره نقل شد، از حیث سند دارای مشکل است،  به جهت وجود «علی بن السندی» که وثاقتش ثابت نشده است.

ثانیاً: دلالت این روایت بر تعیین محدودة حرم مشکل است؛ زیرا این روایت حکم و وظیفة مکلفینی را بیان می‌کند که قصد دارند اعمال حج انجام دهند و بر این مطلب دلالت می‌کند که «نائی» یعنی کسانی که بیشتر از چهل و هشت میل از مسجد الحرام فاصله دارند وظیفة آن‌ها حج تمتع است و کمتر از این فاصلة اهل مکه حساب می‌شوند و باید حج قِران یا اِفراد انجام دهند و این چه ارتباطی با محدودة حرم دارد.

ثالثاً: کلام ایشان در رابطه با حدود حرم مخالف با قول مشهور فقها و سیرة مسلمین است که این مکانهای علامت گذاری شده را به­عنوان حد حرم می‌شناسند.

رابعاً: طبق مبنای ایشان لازم می‌آید تمام اخبار و تواریخی­که در رابطه با اَعلام و اَنصاب حرم ومسافتی­که دربارة حدود حرم ثبت شده است را کنار بگذاریم، لکن «دون اثبات ذلک خرط القتاد» یعنی کمتر از این سخن گفتن مانند دست کشیدن بر روی خار مغیلان است!

خامساً: اصل این مقدار فاصله ـ  چهل و هشت میل ـ برای اهل مکه مورد اختلاف است. بسیاری از فقها این مقدار فاصله را دوازده میل نقل کرده‌اند.

مستند الشیعه این قول را به بسیاری از فقها مانند: «شرایع، سرائر، ارشاد، به نقل از اقتصاد و الجمل و العقود و الغنیه و الکافی و الوسیله و الجامع و الاصباح و الارشاد و القواعد.» استناد داده است، (نراقی، 1417ق. ، ج11، ص220)

2 )  محدودة حرم از دیدگاه اهل سنت

به عقیدة اهل سنت (چنانکه از کتب آنها استفاده می‌شود) در حدّ حرم اختلاف است.

صاحب جواهر در این مورد نوشته است:

«... ولکن فی کتب العامة اختلاف فیه» (نجفی، 1981م. ، ج2، ص301) در کتب عامه در محدودة حرم اختلاف شده است.

فاسی در این مورد می‌نویسد: «به طور خلاصه آن چه در مورد حدود حرم در میان مردم دیده­ام نشان می‌دهد که همة حدود حرم مورد اختلاف است» (فاسی، 1999م. ، ج1، ص108).[8] چنانچه در «العقدالثمین» (فاسی، 1406ق. ، ص38) به همین نکته اشاره دارد.

«بن دهیش» (1418ق. ، ص79) نیز معتقد است که حدود حرم اختلافی است.

قبل از ورود به بحث در علائم و نشانه‌های حرم و محدودۀ آن، این نکته قابل توجه است که بحث از اعلام حرم به دو نوع است.

بحث اول: بحث از ورودیهای شش گانۀ حرم شریف و مکة مکرمه که شامل: جدّه، یمن، طائف، عراق، جعرانه و مدینه است.

بحث دوم: بحث از اعلام و نشانه‌های غیر از ورودیها، که بر فراز کوهها، گردنه­ها و بلندی­ها و غیر آن می‌باشد که بنابر تحقیقات میدانی انجام گرفته توسط دکتر «عبدالملک بن عبدالله بن دهیش» تعداد آنها نهصد و سی و چهار (934) علامت می‌باشد که همۀ آنها در طول تاریخ جز آنهایی که به دست بازسازان تجدید شده، خراب شده­اند.

مجموع نشانه‌های ورودی‌ مکه پانزده مورد است که دو عدد آنها بر قلة کوه­ها به همراه سیزده عدد دیگر باقی است. اما بقیه نشانه­ها ـ غیر از ورودی­های مکه ـ که نهصد و نوزده عدد می‌باشد تعداد ششصدو سی عدد؛ یعنی بیش از دو ثلث آنها با آهک بر بالای کوهها قرار گرفته وبقیه نشانه­هاکه دویست وهشتادونُه نشانه است، سنگ چین­های منهدم شده می‌باشد. این نشانه­ها درچهار حد شمالی، جنوبی، غربی وشرقی قراردارندکه ازمجموع نهصدوسی وچهار نشانه تعداد پانصد و هفتاد وچهار نشانه در حدّ شمالی وتعداد صدوپنجاه و دو عدد نشانه در حدّ جنوبی و تعداد صدوده نشانه در حدّ شرقی و نود و هشت نشانه در حدّ غربی قرار دارند.[9]

اما بحث نخست:

علائم و نشانه‌های ورودی­های حرم:

علمای عامّه از شش[10] ورودی مکه که همة آن‌ها علایمی  دارد یاد کرده‌اند؛ ورودی‌ها عبارت­اند از: طریق مدینه، طریق یمن، طریق طائف، طریق جده، طریق عراق و جعرانه.»

ازرقی اولین مورخی است که دربارة محدودة حرم و علامتهای آن بحث کرده و حدود حرم را در شش سمت ورودی مکه شناسانده است.

وی در این مورد می‌نویسد: «حد حرم از طریق مدینه، پایین‌تر از تنعیم، نزدیک خانه‌های غفار، سه میل است و در راه یمن، کنار مسیر لبن و در گردنة لبن است و آن هفت میل است و از راه جده واقع در منطقة اعشاش ده میل، و از راه طائف از طرف عرفه، از بطن نمره یازده میل، و از راه عراق واقع در گردنه‌های خل در کنار کوه مقطع هفت میل، و از راه جِعرانه در شعب آل عبدالله بن خالد بن اسید نُه میل است.» (ازرقی، ترجمه: دامغانی، 1368ش. ، ج2، ص404)

1.  بررسی مقدار مسافت ورودی حرم مکه از سمت مدینه (تنعیم):

تنعیم حد حرم از سوی مدینه به شمار می‌آید که نزدیک­ترین حدّ حرم می‌باشد. این حدّ در سمت شمال غربی مکه قرار دارد. مسجدی در این حدّ قرار دارد که معروف به مسجد تنعیم یا مسجد العمره، یا مسجد عایشه می‌باشد.

در مورد حدّ حرم از سمت مدینه (تنعیم) اقوالی وجود دارد:

سه میل: ازرقی، (همان.) فاکهی، (ج2، ص89) نووی، (بی­تا، جزء یک از ج2) ماوردی، (1410ق. ، ص287) ابن خرداد به، (1408ق. ص116) فاسی، (1406ق. ، ص122) طبری، (1403ق. ، ص651)  بن دهیش، (1418ق. ، ص78) و غیر آن از علمای اهل سنت؟ (تقی الدین الجراعی، بی­تا، ص172 ؛  حویطان، 1425ق. ، ص34).

ابن براج طرابلسی در مهذّب (ابن براج، 1406ق. ، ج1، ص273) که از علمای امامیه است حدّ حرم را از سمت مدینه سه میل نقل کرده.

ابوالفتوح رازی (1389ش. ، ج2، 161) روایتی را نقل می‌کند که حد حرم از سمت تنعیم سه میل می‌باشد.

صاحب جواهر (نجفی، 1981م. ، ج .2، ص303)  از «سراجیه و «سروجی» حدّ حرم از سمت تنعیم را سه میل نقل می‌کند.

«ابن رسته» نوشته است: «حدّ حرم از طرف مدینه پایین­تر از تنعیم، نزدیک خانه‌های معاذ، سه میل است»، (ابن رسته، ترجمه: حسین قره چانلو، 1380ش. ، ص67).

بیش از سه میل: «فاسی» در «شفاء الغرام» حد حرم از سمت تنعیم را این گونه نوشته است: «...و این سمت شامل جادة مدینه و آن سویی است که از دیوار باب مسجد الحرام معروف به «باب العمره» تا نشانه‌های حرم در این جهت، که نه در روی کوه بلکه روی زمین هموار قرار دارند، به مقدار دوازده هزار و چهارصد و بیست ذراع دستی است که با احتساب هر میل برابر با سه هزار و پانصد ذرع، سه میل و دو پنجم و یک هفتم میل و یک پنجم یک پنجم یک هفتم میل می‌شود.

و از پایین باب شبیکه تا نشانه‌های مزبور، به مقدار ده هزار و هشتصد و دوازده ذراع می‌باشد، و با میل سه هزار و پانصد ذرعی برابر سه میل و سه پنجم یک هفتم میل و یک پنجم یک دهم یک دهم میل و یک هفتم یک دهم یک دهم میل. (ج1، ص122).

حدود چهار میل: این قول منسوب است به «ابو محمد بن ابی زید المالکی» در کتاب «النوادر» که او این قول را از چند تن از مالکی ها نقل می‌کند (فاسی، 1999م. ، ج1، ص112).

آیت الله صافی گلپایگانی این قول را در مناسک خود آورده­اند، (1414ق. ص88).

چهار میل: صاحب شفاء الغرام این قول را به فاکهی نسبت می‌دهد، لیکن به نظر مرتکب اشتباه شده؛ زیرا فاکهی در اخبار مکه می‌نویسد: «من طریق المدینة دون التنعیم عند بیوت نفار ثلاثة امیال» (1407ق. ، ج5 ، ص89).

وتعجب است از «بن دهیش» که محقق و مصحح کتاب اخبار مکة فاکهی است، در کتاب «الحرم المکی » (1418ق. ، ص110) متذکر این مطلب نشده و بدون توجه به این اشتباه، کلام فاسی را نقل می‌کند. اگر چه خود ایشان در کتابش (الحرم المکی الشریف و الاعلام المحیطة به) قول به سه میل را از ازرقی نقل می‌کند. در انتهای کلام ازرقی می‌نویسد: «و بنحوه قال الفاکهی» (فاسی، ج1، ص104)؛ یعنی فاکهی هم در حدّ تنعیم قائل به سه میل است.

محب الدین طبری (1403ق. ، ص651) قول به چهار میل را به «قیل» نسبت می‌دهد چنانکه صاحب کتاب «الحرمین الشریفین و التاریخ» (یحیی بن حمزه، 1428ق. ، ج1، ص135) هم به «قیل» نسبت داده و قائلی برای آن نقل نکرده­اند. «فتح الباری»، (عسقلانی، ابن حجر، بی تا، ج3، ص479) فاصلة تنعیم تا مکه را چهار میل نقل می‌کند.

مرحوم محقق خویی، (1410ق. ، ج5 ، ص518) هم حد حرم را از جهت تنعیم چهار میل دانسته است.

پنج میل: ابوالولید باجی بر این مقدار باور دارد؛ تقی الدین فاسی در شفاء الغرام کلام وی را آورده، می‌نویسد: «و اما تنعیم، من در مکه اقامت گزیدم و از بیشتر مردم شنیدم که (حد حرم) پنج میل است و طی اقامتم در آنجا، نظر مخالفی نشنیدم»، (فاسی، 1999م. ، ج1، ص121).

صاحب کتاب «الروض المعطار» (حمیری، حققه: دکتر احسان عباس، 1984م. ، ص190) نقل می‌کند که حد حرم از سمت تنعیم پنج میل می‌باشد.

«البکر» (ابن خرداد به، 1408ق. ، ج1، ص403) نیز حد حرم از جهت یثرب را پنج میل نقل می‌کند.

شش میل: صاحب کتاب «الروض المعطار» (حمیری، حققه: دکتر احسان عباس، 1984م. ، ص190) قول به شش میل را آورده، گر چه قائلی برای آن ذکر نکرده است.

مقدار مسافت حرم از سمت تنعیم به کیلومتر:

در مورد مقدار مسافت محدودة حرم از طریق تنعیم، علاوه بر ثبت آن به صورت میل، به کیلومتر هم نقل شده است.

در «تاریخ مکة المکرمة قدیماً وحدیثاً» آمده است: «مسجد تنعیم (مسجد عایشه) واقع در هفت ونیم کیلومتری مسجد الحرام از طرف شمال...»، (ص17).[11]

چنانکه هفت کیلومتر هم نقل شده است. «مبارکفوری» معتقد است هفت کیلومتر فاصله دارد و می­افزاید: «شمال و حدّ آن تنعیم است که هفت کیلومتر فاصله دارد.»[12]

«ابراهیم رفعت پاشا»  حد حرم از سوی تنعیم را نزدیک به دوازده هزار و چهارصد و بیست ذراع به ذراع دستی می­داند که معادل شش کیلومتر و صدو چهل و هشت متر می‌باشد، (ترجمه: هادی انصاری، 1377ش. ، ص210).

«بن دهیش» (1418ق. ، ص123) مقدار مسافت این سمت (تنعیم) را نزدیک به همان مقداری می­داند که مرآة الحرمین نقل کرده است؛ یعنی شش کیلومتر و صدو پنجاه متر.

صاحب کتاب «احکام الحرم المکی الشرعیه» (حویطان، 1425ق. ، ص35) حدّ حرم از سمت تنعیم را به وسیلة دستگاه (GPS) اندازه گیری کرده و مقدار آن را پنج هزار و چهارصد و سی متر ثبت کرده است.

بررسی اقوال مختلف در مقدار مسافت، محدوده حرم از سمت تنعیم:

جهت روشن شدن بحث، اشاره به برخی مطالب ضروری است:

گرچه علما و مورخان در ثبات اعلام محیط به حرم اتفاق نظر دارند لیکن در تحدید مسافات مداخل حرم تباین وجود دارد.

واحد اندازه­گیری منقول از مورخان و علما در رابطه با مداخل مکه در زمان قدیم «میل» بوده که در مقدار و اندازة آن اختلاف نظر وجود دارد.

هر میل دو هزار ذراع، سه هزار ذراع، سه هزار و پانصد ذراع، چهار هزار ذراع و شش هزار ذراع هم نقل شده است، (بن دهیش، 1997م. ، ص112).

یکی دیگر از واحدهای اندازه گیری مستعمل و رایج در زمان گذشته «ذراع» بوده است که مراد از ذراع در مداخل ورودیهای مکه ذراع ید (دست) می‌باشد.

ذراع؛ به مسافت  میان مرفق تا انتهای انگشت وسطِ  انسانِ مستوی القامه می­گویند.

هر ذراع، بیست وچهار انگشت به­هم چسبیده است،(خاروف،1400ق. ، ص78).[13]

و هر انگشت به اندازة شش دانة جو به هم چسبیده است.

و عرض هر جو، به اندازة شش یا هفت مو از موی استر می‌باشد، (همان.)[14]

«متر» و «کیلومتر» مقدار مسافت معلوم و مشخصی است که در آن اختلاف نیست. این واحدِ اندازه­گیری در زمان قدیم وجود نداشته، اگر چه مورخان بعدی به صورت متر و کیلومتر ثبت و ضبط کرده‌اند.

بسیاری از اقوال که در مقدار مسافت حرم نقل شده، مشخص نیست که این مقدار فاصله از ابتدای مکه تا اَعلام و نشانه­های حرم است یا از درهای مسجدالحرام تا نشانه‌های ورودی­های حرم؟

به عبارت دیگر، اختلاف در موضع شروع اندازه گیری است که آیا از باب الشبیکه است که ابتدای مکه است و یا از باب العمره که یکی از درهای مسجد الحرام است.

یکی دیگر از اسباب اختلاف در مقدار مسافت محدودة حرم را می‌توان شُل یا سفت کشیدن طنابی که با آن اندازه گیری کرده‌اند دانست؛ چنانکه پَستی و بلندی زمین، خود دلیل دیگری می‌تواند باشد.

اختلاف راه‌ها و مداخل مکه در بعضی از جهات ورودی­های مکه نیز دلیل دیگری بر وجود اختلاف در مقدار مسافت محدودة حرم می‌تواند باشد.

بنابراین، با مقدمات ذکر شده می‌توان گفت: ممکن است هر یک از اقوالی که در مقدار مسافت حدود حرم در منطقة تنعیم منقول است، صحیح باشد.

لیکن با توجه به اینکه اندازه­گیری با دستگاه پیشرفتة امروزی (GPS) که توسط آقای «الحویطان»، (1426ق. ، ص35) اندازه گیری شده، برتری و ترجیح داشته باشد بر مقیاسهای دیگری که به­واسطة ذراع، میل، یا طناب و یا متر اندازه گیری شده است.

2.  مرز حرم از سمت یمن:

محل نصب علامت حدّ حرم در این سمت آبگیر در گردنة لبن است (اضاءة لِبن)، (ازرقی، ترجمه: دامغانی، 1368ش. ، ج2، ص409). این آبگیر در زمان «فاسی» به نام «اضاءة ابن عقش»، (فاسی، 1999م. ، ج1، ص114). معروف بوده، لیکن «الجراعی» صاحب کتاب «تحفة الراکع و الساجد»، (ص173) معتقد است که این آبگیر به نام «اضاءة بن عقشّر» شناخته می‌شود. اما عبدالملک بن دهیش در تعلیقه بر «اخبار مکة فاکهی» (فاکهی، 1407ق. ، ج5 ، ص89) آن را به نام «العکیشیه» معرفی کرده است.

در مقدار مسافت حد حرم از سمت یمن اقوالی وجود دارد:

1.  شش میل:  محب الدین طبری در «القری» این قول را پذیرفته، (1390ق. ، ص651).

2.  هفت میل: ازرقی، (ترجمه: دامغانی، 1368ش. ، ج2، ص409). فاکهی (1407ق. ، ج5 ، ص89) ، ابن رسته، (ترجمه: حسین قره چانلو، 1380ش. ، ص67). نووی، (بی­تا، ج7، ص463). این قول را پذیرفته­اند:

«تقی­الدین فاسی» فاصلة حد حرم را از طرف یمن به دو صورت بیان کرده است:

1.  از دیوار باب مسجد الحرام به باب ابراهیم تا نشان حرم در این سمت بیست و چهار هزار و پانصد و نه ذرع و چهار هفتم ذراع.

2.  از ابتدای مکه درِ معروف به باب الماجن تا حد حرم، در این جهت بیست و دو هزار وهشتصد وهفتاد وشش ذرع و چهار هفتم ذراع، (فاسی، 1999م. ، ج1، ص123).

حد حرم از سمت یمن، با کیلومتر هم اندازه­گیری شده است:

1.  دوازده کیلومتر: این مقدار مسافت را «السید سابق» صاحب کتاب «فقه السنه»، (سید سابق، بی تا، ج1، ص 607).[15] نقل کرده است.

2.  شانزده کیلومتر: این نظر را صاحب کتاب «تاریخ المکة المکرمة قدیماً و حدیثاً» نقل کرده است. (محمد الیاس عبدالغنی، 1387ق. ، ص17).

3.  هفده کیلومتر: بن دهیش، این مقدار مسافت را نقل کرده،  (1997م. ، ص123).

4.  بیست کیلومتر: این مقدار فاصله را که به­واسطة وسایل پیشرفتة امروزی (GPS) گرفته شده، آقای «الحویطان» صاحب کتاب احکام الحرم المکی الشرعیه، (1426ق. ، ص41). نقل کرده است.

چنانچه ملاحظه شد، در مقدار مسافت این سمت از حرم نیز اقوال گوناگون نقل شده که احتمال صحت همة آنها وجود دارد، لیکن ترجیح با نظر «احکام الحرم المکی الشرعیه» است که این مقدار مسافت را نقل کرده است.

3. حد حرم از سمت عراق:

حد حرم از طریق عراق، در گردنه و بلندی خلّ است (ثنیة الخلّ) که در محلی بنام «مقطّع» واقع شده است.

در مقدار مسافت در این جهت هم اقوالی وجود دارد:

1.  شش میل؛ (ابن خرداد به، 1408ق. ، ج1، ص116)  2. هفت میل، (ازرقی، ترجمه: دامغانی، 1368ش. ، ج2، ص409 ؛ فاکهی، 1407ق. ، ج5 ، ص89  ؛ طبری، محب الدین، 1390ق. ، ص652 ؛ النووی، بی­تا، ج7، ص462).  3. هشت میل، (ابن ابی زید مالکی در کتاب «النوادر» به نقل از فاسی، 1999م. ، ج1، ص110) و (طبری، محب الدین، 1390 ق. ، ص 652).  4. نُه میل، (یاقوت حموی، 1399ق. ، ج2، ص244 ؛ الجراعی، بی­تا، ص173).  5 . ده میل، (سلیمان بن خلیل به نقل از فاسی، 1999م. ، ج1، ص110 و الجراعی، بی­تا، ص174).

«فاسی» در شفاء الغرام این مسافت را به صورت ذراع نقل کرده، می‌نویسد:

«از دیوار باب بنی شیبه تا دو نشانه­ای که علامت حد حرم در طریق عراق می‌باشند و در جادة وادی نخله قرار دارند، مقدار بیست و هفت هزار و صدو پنجاه و دو ذرع دستی است...» و از اول «باب المعلاة» تا نشانه‌های یاد شده، بیست و پنج هزار و بیست و پنج ذرع دستی است»، (فاسی، ج1، ص121).

مسافت حد حرم از سمت عراق به صورت کیلومتر نیز بیان شده که در آن هم اختلاف وجود دارد.

بن دهیش(ص123) مسافت این جهت را 12 کیلومتر و 850 متر نقل کرده است.

«ابراهیم رفعت پاشا» (ترجمه: انصاری، هادی، 1377ش.  ص210) شخصاً اندازه گیری نکرده، لیکن اندازه‌های شفاء الغرام را که به صورت ذراع بوده، به متر نقل کرده است. او مسافت این حد را سیزده کیلومتر و سیصد و پنجاه و سه متر ذکر می­کند.

«فقه السنه» مسافت این حد حرم را 14کیلومتر نقل کرده، (سید سابق، بی­تا، ج1، ص607).

«احکام الحرم المکی الشرعیه» (ص123)  حد حرم، از سمت عراق را سیزده کیلومتر و هفتصد متر دانسته است.

بررسی حد حرم از سمت عراق:

چنانکه در حدود پیشین بیان شد، امکان صحت همة اقوال در مقدار مسافت، در این سمت هم وجود؛ زیرا ممکن است اختلافها ناشی از پستی و بلندی زمین، شل یا صفت کشیدن طنابی باشد که با آن اندازه گیری شده است و یا اختلاف در مبادی ورودی مکه، در شروع اندازه گیری باشد. در هر صورت، همانگونه که در حدود پیشین گفته شد، می‌توان گفت: معتبرترین مسافت حد حرم در سمت عراق هم همان مقدار مسافتی است که به­واسطة دستگاه پیشرفتة امروزی (GPS) اندازه گیری شده است که همان سیزده هزار و هفتصد متر باشد که صاحب کتاب «احکام الحرم المکی الشرعیه» نقل کرده است.

4.  حدّ حرم از سمت طائف:

در مورد مقدار اندازة مرز حرم از سمت طائف، جادة عرفه، از مسیر و وادی نمره، چند قول و نظر وجود دارد.

1. هفت میل؛ ماوردی در احکام السلطانیه، (1386ق. ، ص165). و ابو اسحاق شیرازی در مهذّب، (ج1، ص190). و نووی در تهذیب الاسماء و اللغات، (بی­تا، ج2، ص82). این قول را انتخاب کرده­اند.

2. نه میل؛ ابن ابو زید، (طبری، محب الدین، ص 652). این مقدار فاصله را پذیرفته است. تحفة الراکع و الساجد، (ص176). از ابن خلیل این مقدار را نقل می‌کند.

3. یازده میل؛ طبری، (ص651). ازرقی، (ج2، ص409). فاکهی، (ج2، ص89) و ابن خرداد به، (ج1، ص116) بر این نظریه­اند.

4. هیجده میل؛ قاضی ابوالولید باجی، (فاسی، 1999م. ، ج1، ص108 ؛ الجراعی، بی­تا، ص176).

5. بیست میل؛ معجم البلدان، (یاقوت حموی، 1399ق. ، ج2، ص282).

تقی­الدین فاسی  فاصلة بین حرم از سمت طائف را با ذراع اندازه گیری کرده، مسافت این سمت را از باب بنی شیبه تا دو نشانه‌های حد حرم دراین جهت را سی و هفت هزار و ده ذراع و دو هفتم و از باب المعلاة سی و پنج هزار و هشتاد ذراع و سه هفتم  ذراع دانسته است، (فاسی، ج1، ص116).

حد حرم از سمت طائف با کیلومتر هم نقل شده است:

1. ابراهیم رفعت پاشا در مرآة الحرمین، (ص210) این مقدار فاصله را با متر محاسبه کرده و آن را 18333 متر می­داند.

2.  بن دهیش صاحب کتاب الحرم المکی الشریف، (ص123) فاصله را 400/15 متر نقل کرده است.

3.  «احکام الحرم المکی الشرعیه»، (ص39). فاصلة میان مسجدالحرام تا اعلام حرم از سمت طائف را 300/15 متر ذکر کرده است.

5 . حدّ حرم از طریق جُدة:

این حدّ که در جهت غربی مکه واقع است، در منطقه­ای به نام «منقطع الاعشاش» قرار گرفته که راه قدیمی جده است.

«شفاء الغرام»،  (ج1، ص113). دو قول در رابطه با این حدّ از حرم نقل کرده، لیکن خودش در این حدّ مسافتی را مشخص نمی­کند؛ زیرا به اعتقاد او،  این حدّ از حرم در زمان او شناخته شده نیست، (فاسی، 1999م. ، ج1، ص106).

1.  ده میل:  ازرقی، (ج2، ص409). فاکهی، (ج5 ، ص89) ، ابن خرداد به، (ج1، ص116) ماوردی، (ص287). این مقدار فاصله را در این حدّ ذکر کرده­اند.

2.  هیجده میل: شفاء الغرام، (فاسی، 1999م. ، ج1، ص113) این مقدار فاصله را از باجی و ابن ابی زید در کتاب «النوادر» نقل کرده است.

این سمت از حدّ حرم به صورت کیلومتر هم نقل شده است:

1.  بیست کیلومتر، (بن دهیش، صص123).

2.  هیجده کیلومتر و سیصد متر، (حویطان، 1426ق. ، ص39).

در مورد این حدّ از حرم، امکان صحت همة اقوال یاد شده وجود دارد لیکن آنچه دقیق­تر به نظر می‌رسد، مقدار فاصله­ای است که «حویطان» توسط دستگاه (GPS) اندازه گیری کرده که مقدار هیجده کیلومتر و سیصد متر باشد.

6 . حدّ حرم از سمت جِعرانه:

این حد از حرم که در شعب عبدالله بن خالد بن اسید قرار دارد در زمان تقی الدین فاسی شناخته شده نبوده، اما ازرقی و فاکهی از آن نام برده­اند و مقدار مسافت این حد را بیان کرده­اند.

اقوال در حدّ حرم از جهت جِعرانه:

1.  نه میل: ازرقی، (ج2، ص409). فاکهی،  (ج5 ، ص89) ، ماوردی، (ص 165). جراعی، (ص175). قسطلانی، (ج3، ص 360). قائل به این مقدار مسافت می‌باشند.

2.  دوازده میل: سلیمان ابن خلیل، (فاسی، ج1، ص111 ؛ ص175). قائل به این مقدار مسافت می‌باشند.

این جهت از حد حرم هم به صورت کیلومتر اندازه گیری شده است:

1. 16 کیلومتر: این مقدار مسافت را کتاب «فقه السنه»، (ج1، ص 607). نقل کرده است.

2.  18 کیلومتر: بن دهیش در «الحرم المکی الشریف»، (ص166). ذکر کرده است.

3.  22 کیلومتر: «تاریخ المکة المکرمة قدیماً و حدیثاً» (ص17)

کتاب «احکام الحرم المکی الشریف» برای این حد حرم، اندازه­ای نقل نکرده، لیکن در این حد هم همانند حدود قبلی، می‌توان گفت که همة اقوال نقل شده، امکان صحت دارد ولی قول مطمئن­تر، قول به هیجده کیلومتر است که توسط آقای «بن دهیش» اندازه گیری شده است.

حدود حرم از راه‌های جدید:

1.  از راه جدید جده: بن دهیش در « الحرم المکی»، در رابطه با این جهت می‌نویسد: «از دیوار مسجد الحرام تا نشانه‌های راه جده راه نفوذی حنک الغراب (یا اظلم غربی) (22 کیلومتر).»  (ص123 و 124).

اما کتاب «احکام الحرم المکی الشرعیه»  (صص40 و 41). به واسطة دستگاه (GPS) اندازه­گیری نموده، مقدار مسافت را بیست و یک (21) کیلومتر اندازه گیری کرده است.

2.  از راه یمن جدید: «بن دهیش» مقدار مسافت این سمت از ورودی مکه را  17 کیلومتر و «احکام الحرم المکی الشرعیه»، (ص35) مقدار 20 کیلومتر اندازه­گیری کرده است.

3.  از راه طائف جدید: آقای «بن دهیش» این مقدار مسافت را 500/15 کیلومتر دانسته، لیکن آقای «حویطان» 600/14 کیلومتر ثبت کرده است.

چنانکه در راه‌های قدیمی مکة مکرمه بیان شد، در راه‌های جدید هم همینطور است؛ یعنی اگرچه ممکن است هر دو قولی که در مورد مقدار مسافت راه‌های جدید گفته شد صحیح باشد لیکن اندازه­گیری با دستگاه (GPS) دقیق­تر و مورد اطمینان­تر است.

محیط و مساحت حرم:

بن دهیش دربارة محیط حرم می­نویسد: «بعد از آن­که در حرم یک دور کامل زدم، برایم روشن شدکه دایرة حرم صد وبیست وهفت (127) کیلومتر است.»[16] همچنین ایشان مساحت حرم را طبق نقشة هوایی، پانصد و پنجاه کیلومتر و سیصد متر مربع محاسبه کرده است.[17]

نتیجه گیری:

از مجموع مباحث بخش نخستِ «محدودة حرم»، در یافتیم که آن،  از اهمیتی خاص برخوردار بوده و احکامی ویژه برایش تشریع شده است. فقهای امامیه پیرامون محدوده و مساحت حرم بحث چندانی نکرده­اند و در این مورد تنها به روایت زراره از امام صادق7  استناد می­کنندکه فرموده­اند: «خداوند حرمش را چهار فرسخ در چهار فرسخ حرمت بخشید.»

بنابراین، علمای امامیه در مقدار مساحت حرمِ مکه دارای اتفاق نظریه­اند و همگی معتقدند که مساحت حرم «برید در برید» است و چون هر برید چهار فرسخ شرعی است، مساحت تقریبی حرم شانزده فرسخ مربع می­شود، البته این مقدار مساحتی که ذکر شد، نسبت به اطراف مکه به طور مساوی نیست.

اما به عقیدة اهل سنت (چنانچه از کتب موجود نزد آنها استفاده می‌شود) در حدّ و حدود حرم اختلاف است و به گفتة فاسی: «آن چه در مورد حدود حرم در میان مردم دیده­ام نشان می‌دهد که همة حدود حرم دارای اختلاف است.»

و طبق تحقیقات و نقشة هوایی، که بن دهیش در  کتاب «الحرم المکی و الاعلام المحیطة به» آورده، مساحت حرم تقریباً مساوی است با آنچه در روایت امام صادق7  بیان گردید.